گيلˇ قصه نقل - آسيه (غلامحسن عظيمى)

^{عم دؤختر آسيه خۊ رؤ بيگيفته بۊ، مي مارˇ پالۊ ايسا بۊ}

^{اۊنˇ أذٚبˇ جۊل، آتشˇ بۊر، سۊرخˇ خؤلي دارˇ تي‌تي مانستن، هچين سۊرخˇ خۊن}

^{هممه جا اۊنˇ گب دۊبۊ}

^{اۊنˇ قشنگي آوازه هممه جا بۊشؤ بۊ}

^{مي مارˇ عم دؤختر بۊ، بي مار لاکۊ}

^{هنˇ وأسي أمي أمرأ جۊر بۊ}

^{آرۊستم، آسيه پيله برار، اونأ بيسپؤرده بۊ به أمان}

^{مي مارˈ گم: آخر من نفأمستم، خرس عاشقˇ آسيه بؤبؤسته بۊ يا خرسˇبان؟}

^{مي مار گه: بازم داستان نيويشتأن دري؟}

 

^{من مي مارˇ چادر پرهˈ دأشتيم، تا اۊ وخت، نأ خرس بيده بۊم نأ خرسˇبان}

^{ايوارٚکي، ايتأ يک شۊشه جوانه، ايتأ خرس، اي جرگه آدم اۊشانˇ دۊمبال}

^{بامؤئيد أمي بابا خانه پيله صارائي}

^{دؤر تا دؤر صارا، خؤج دارانˇ جير آدم، چراغ ويگيرانˇ زمات}

^{مي پئر، چراغ سۊتکايأ وارگاد خؤج دارˇ شاخه سر أمي ورجا}

^{آرۊستم، بلته سر گر گردسي}

^{چراغ سۊتکا فتاوٚستي آسيهˈ}

^{خيياله، خۊنˇ چککه فجه بۊ چراغˇ کۊنهˈ}

^{مي مارˈ گم: آخر من نفأمستم، خرس عاشقˇ آسيه بؤبؤسته بۊ يا خرسˇبان؟}

^{مي مار گه: اۊنˇ مانستن جوان مگر أ مملکت ايسا بۊ}

 

^{دؤر تا دؤر آدم، مردانه اي طرف زنانه اي طرف}

^{من زنانه طرف، مي مارˇ چادر پرهˈ دأشتيم، مي ور ني آسيه ايسا بۊ، اۊشنتر کتابعلي پئرˇ زن، بماني خالهˈ، آدؤختر، اۊ طرف خاخۊره، مشتˇ زؤليخا مار}

^{مي مار وأگردس آسيهˈ بۊگؤفت:}

^{تي رؤ خؤب بيگير، آرۊستمˈ بد أيه، دکفه تي جان}

^{مي مارˈ‌گم: خۊدا بيامرزه آسيهˈ، أمما خأئم بدأنم خرس عاشقˇ آسيه بؤبؤسته بۊ يا خرسˇبان؟}

^{مي مار گه: خرس، خرس عاشقˇ آسيه بؤبؤسته بۊ، أمان بترسه-بيم خرس آسيهˈ ببره، کتابعلي پئرˇ زن گؤفتي کي خرس، ايتأ زناکˈ کؤلهاتˇ سر عاشقˈ به خۊ مرأ بره، بازۊن کي اۊشانˈ يافد ديند چئه دأني، خرس أنقد اۊ زناکˇ دس ؤ پا واليشته، چاکۊده ايتأ آبˇ لؤله}

 

^{خرسˇبان، خرسˇ زنجيلˈ فأکشه باورد وسطˇ مئدان، اۊنأ زنجيلˇ أمرأ سرأ دأ}

^{خرسˈ ايجۊر ايشاره بزه، خرس خۊ چکˇ بالˈ واکۊد، پالوانانˇ مانستن واز بۊکۊد}

^{خرسˇبان بزين بۊگؤفت: خرسه بؤرؤ بالا}

^{خرس خؤج دارˈ فاچۊکست}

^{جه اۊ دارˇ جۊر زناکانˈ نيگا کۊدي}

^{مي مار وأگردس آسيهˈ نيگا بۊکۊد، من آسيهˈ نيگا بۊکۊدم، هممه آسيهˈ نيگا بۊکۊدد}

^{خرسˇبان مئدانˇ دؤر گردسي گؤفتي:}

^{خرسه بيا پائين، خرسه بيا پائين}

^{مگر خرس بيجير آمؤئي}

^{خرسˇبان خۊ چۊماقˇ مرأ چن وار بزه خؤج دارˈ تۊندتۊند بۊگؤفت، بيا پائين، بيا پائين}

^{تا خرس بيجير بامؤ، آسيه خۊ سرˈ بيجير تاوٚدأ}

 

^{دئه صارا پۊرأ بؤسته بۊ}

^{خرسˇبان دايره بزه بخأند:}

^{مي يار أنقد جوانه، خرسˇبانه خرسˇ بانه} 

^{گۊلˇ دستهˈ بيدين چي ماهˈ مانه، خرسˇبانه خرسˇبانه}

^{تۊ هأى بئسي مي ديل تنها بمانه، خرسˇبانه}

 

^{ياواشه آسيهˈ بۊگؤفتم:}

^{تۊ چي ره ويگير کۊني خرسˇبانه خرسˇبانه؟}

^{کتابعلي پئرˇ زن جه خۊ کشه ايتأ کۊتا تۊمان بيرۊن باورد تاوٚدأ وسط}

^{خرسˇبان اۊساد خرسˈ دۊکۊد}

^{خرس بينا کۊد رخاصي کۊدن}

 

^{مرأ آتش بزه تي چۊمˇ نيلي، خرسˇبانه خرسˇبانه}

^{کي شيني تۊ کي شيني، خرسˇبانه خرسˇبانه}

^{تۊ هأى بئسي مي ديل تنها بمانه، خرسˇبانه}

 

^{خرس آسيهˈ نيگا کۊدي}

^{خرسˇبان خؤرأ دفراشته بۊ به خؤج دار، دئه فقد دايره زئي}

^{مي مارˈ گم: آخر من نفأمستم خرس عاشقˇ آسيه بؤبؤسته بۊ يا خرسˇبان؟}

^{مي مار گه: خرس چۊم جه آسيه اۊنسادي}

^{مي مارˈ‌گم: دئه چي؟}

^{مي مار گه: تي پئر تي بالˈ بيگيفت ببرد، خأستيد خرسˇ مچچهˈ داغ بۊکۊند}

^{تۊ تازه تکليف بؤن ديبي}

^{تي پئر نخأستي تۊ بترسه-بي}

^{مي مارˈ ‌گم: مرأ وهأشتيد أسبانˇ داغ کۊدنˈ بيدينم أمما خرسˇ داغ کۊدنˈ ونأشتيد؟}

^{مي مار گه: أسبانˇ کٚفٚل، داغˇ نيشان بۊ تا جه غؤرٚغ وأگردد، أمما خرسˇ مچچه بۊ}

^{خأستيد خرس جه آسيه دس اۊسانه}

^{مي مارˈ گم: دئه چي؟}

^{مي مار گه: آسيهˈ ببرديم تلار اۊتاق، درأ دوستيم، گۊيأ آرۊستم فأمه جه بلته ور أيه گه، من خرسˇ مچچهˈ داغ کۊنم}

^{خرسˇبان اول ونأشت}

^{أمما آرۊستمˇ خۊدا بيامرز جه کۊلي بۊ، خۊ کارˈ بۊکۊد}

^{عأيدˇ تييانˇ حلوا بزه کله ور، هنده بۊسؤخته هيمه فجه بۊ، خۊ دارهˈ سۊرخˈ گۊد}

^{خرسˇ دسˇ پا بدأشتد، خرسˇ مچچهˈ بۊسۊجانئد}

^{مي مارˈ‌گم: خرسˇبان؟}

^{مي مار گه: اۊن خۊ خۊرجينˈ غمأ زه خۊ چۊماقˇ سر فزه را دکفت بۊشؤ}

^{بأزين بمرده زنده خرسˈ أسبˇ سر بناد ببردد تا ماشين جاده سر اۊنأ فأدأد}

^{پالوان باقر گؤفتي: خرسˇبان، ونگ بزه آدمانˈ مانستي}

^{مي مارˈ گم: آخر من نفأمستم خرس عاشقˇ آسيه بؤبؤسته بۊ يا خرسˇبان؟}

^{مي مار گه: آسيه خۊدا بيامرز ايتأ خۊشکˇبيجاري سٚنددار مرداکˇ ره عقد به شه أويستي خانه}

^{خۊدا دأنه اۊنأ چي درد گيره کي ميره، جوانمرگ به}

^{نأنم آخر دفأ کؤيا اۊنأ بيده بۊم}

^{أى گيل، تۊ اۊنˇ ره خبر نبر}

 

^{مي مار ويريزه فچم فچم أيه مي گردنˈ گيره خۊشا ديهه گه: هنده اۊ خۊدا بيامرز ترأ خاطره؟}

^{مي مارˈ گم: داستان نيويشتان درم}

 

^{مي مار شه صارا، از هۊيأ گه: أ درازي را بامؤئي أمٚرأ سر بزني، حئف بؤبؤست تي لاکؤ آسيهˈ نأوردي}

^{بيا ايزه سۊرخˇ آلۊچه دارانˇ تي‌تي-يأ بيدين، بيا بيجير}

 

^{من مرأ دفرازم به مي مارˇ کؤنه اؤرسي صندؤق}

^{أرأ هميشک وارٚشي هوايه}

^{مي مار تا أيه اۊنˇ چۊم ايتأ چککه وارشˈ دينه کي فيوه مي کاغذانˇ سر، دۊواره را دکفه شه}

^{أ هرسال بزأ زناى، هۊتؤ کي شؤن دره مي پئرˇ چلˇ چيکچي-يأ رۊخانˇ جا بۊشؤره، خأندأن دره:}

 

^{دستمالˇ نگار خريدم، بر سرˇ نگار نديدم}

^{دستمالˇ نگار خريدم، بر سرˇ نگار نديدم}

^{گۊشوارˇ نگار خريدم، در گۊشˇ نگار نديدم}

^{چارۊقˇ نگار خريدم، در پاىˇ نگار نديدم}

^{آخر من نگارˈ نبردم، از داغˇ نگار بمردم}

 

^{گيله قصه / آسيه / غلامحسن عظيمى}

ادبیات گیلکی (روزنامه جنگل)

(شماره دوازدهم - جمعه هفدهم ذی حجه الحرام 1335 ه.ق (13 مهر 1296 ه.خ - 5 اکتبر 1917 م)

یک التماس

ایران مریض، ایران محتضر، ایرانی که چون مرغ نیم بسمل با بدنی مجروح فقط به پیش‌آمدهای طبیعت

خود را از چنگ عقاب جور و ستم به تازگی خلاص نموده،

ایران بی‌کس، ایران بی‌پرستار، ایرانی که از نداشتن فرزندان خلف به چنین روزگار سیاه افتاده،

امروز برای بهبودی و التیام جراحت‌های کثیرۀ خود، برای استخلاص از چنگال مرگ، برای نجان دادن خود از غرقاب فنا،

از اولادهای اهل و فرزندان خلف پرستاران بامحبت استمداد می‌کند.

اما پرستاران صمیمی و فرزندان صالح او در علاجش که چه روشی باید اتخاذ کرد در کشمکش و نزاعند،

در همچه موقع باریکی به مشاجره، اعتراض، تنقید دفاع و غیره وقت می‌گذرانند.

آیا مریض ما به این ترتیب معالجه می‌شود؟

هیهات!

جز این که با کمال حسرت و با عدم رضایت از فرزندان خود به وادی فنا رهسپار خواهد شد.

اکنون کار مشاجره گذشته،

مریض قریب الموت است،

مریض در حال فزع است،

مریض علاج فوری لازم دارد،

متفقاً به رهانیدن این مریض از هلاکت اقدام نمایید.

دۊز بازار

 

برگردان گیلکی «دزد بازار»، شعری از سید محمدرضا عالی‌پیام متخلص به «هالو»

 

دۊز بازار 

 

دۊزدان آهنگˈ بۊدۊزانه‌-ئيدي	سٚتا، سيم‌ˈ بۊدۊزانه-ئيدي
مسيحي دۊعاخانه جا صدا نأيه	زنگˈ دۊعاخانه جا بۊدۊزانه‌-ئيدي
اۊ بيابان کي أنˇ نامˈ بناده زندگي	سکˈ سرأ دأد سنگˈ بۊدۊزانه‌-ئيدي
قاري کاشتان درده ديلانˇ مئن	ايجان‌ايجانائي-يأ بۊدۊزانه‌-ئيدي
تاکي سربنيستˈ به عشق فرهنگانˇ جا	عشقˈ نأ، فرهنگˈ بۊدۊزانه‌-ئيدي
تا خۊشانˇ دۊري-يأ حقˇ جا جيگا بدد	فرسخˇ واژه‌ˈ بۊدۊزانه‌-ئيدي
تا خۊشانˇ درزه-ئم مردۊمˇ  أمرأ جیگا بدد	سالنگˇ درّه‌ˈ بۊدۊزانه‌-ئيدي
مملکتˇ شهيدانˇ جا، زندهˈن	جنگˇ ايفتخارˈ بۊدۊزانه‌-ئيدي
ماني بٚکٚشه-کأ بزئده خۊشانˇ نام	أرژنگˈ راهٚبان بۊدۊزانه‌-ئيدي
سيائي بمانسته سيائي رۊ هچين	چؤنکي سطلˇ رنگˈ بۊدۊزانه‌-ئيدي
آبˈ هأوٚنگˇ مئن چي واسي کؤبي براره	هأوٚنگدسته‌ˈ بۊدۊزانه‌-ئيدي

أ شئرأ جه أيأ تانيد بيشناويد

برگردان گيلکي شعر "تصور کن" جان لنون

جـان لـنـؤنˇ شئـرˇ "خييـال بـۊکـۊن"

 *

 *

خييـال بـۊکـۊن

 

خييـال بـۊکـۊن أسـن بهشتي اۊ دۊنيـا ننـأ

 

کـاري نـأره أگـر دکفـي بـه تـکˇدؤب

 

أمـي پـا جيـرٚم هيـچ جهنـدمـي ننـأ

 

خألي آسٚمـانˇ کـي أمـي سـرˇ جـؤر نهـأ

 

خييـال بـۊکـۊن آدمـان همـه‌دانـه

 

ايمـرۊ ره زيويستأن درد

 

خييـال بـۊکـۊن هـيـچ کشـوري ننـأ

 

أنˇ خييـال کـۊدن سخـت نييه

 

بؤنـه‌ نـي أ را دۊرۊن مـٚردن ؤ کـؤشتـنˇ ره ننـأ

 

هتـؤ کـي ديـن ؤ مصـابـي ننـأ

 

خييـال بـۊکـۊن آدمـان همـه‌دانـه صؤلحˇ دۊرۊن زيويستأن درد

 

شـائد بيگـي خـاب دينمـهˈ

 

أممـا مـن تنـا نـي‌ئم

 

مـن اۊ رۊزه رافـا ايسـام کـي مـن ؤ تـۊ ايجـانـا بيبيم ؤ

 

دۊنيـا ايتـأ ببـه

 

خييـال بـۊکـۊن صـاب-مـالـي وجۊد نأره

 

جـا خـۊرم أگـر بتـأني

 

هراس ؤ ويشتـايي  چي ره  

 

آدمـــانˇ بـــراري.

 

خييـال بـۊکـۊن مـردۊم همـه‌دانـه

زيميـنʹ خـۊشـانˇ مئـن سهـم کـۊنٚـد

شـائد بيگـي خـاب دينمـهˈ

أممـا مـن تنـا نـي‌ئم

مـن اۊ رۊزه رافـا ايسـام کـي مـن ؤ تـۊ ايجـانـا بيبيم ؤ

 

دۊنيـا ايتـأ ببـه

ايتا کۊچي دانه داستان

رئکه دانه هچين ايسپندانه، زاکم أتـؤ به مگه بره

واز کـۊدي أرا، واز کـۊدي اۊرا

بينيشته بـي، گـۊشي بدس، أنˇ سر دۊبـۊ أنˇ کـۊنٚخاله مئن

نيويره، را شـؤئي آواز خـاندي، گيلانˇ اۊرارسالˇ آوازأ

" ني نانا ني نای ني نای نای / ني نانا ني نای ني نای نای "  

***

بتخته سـر، أ زای چـي ره أتـؤ کـۊنه

هـي زمـات أتـؤ نـۊبـۊ

مي سنگينˇ زای

أسا أن أبچˇ کاران چيسه کـۊنه؟!

خـۊدايـا، نـۊکـۊنه مي زای تـۊرأ بـؤسته بي؟

يا شايد ني ... آها ... آخر خۊشانˇ کلمأ فـۊکـۊدد ...

مي زاکأ فٚغ بزئد ...

*

ايزه کي گـؤفتي، بـزين خـؤرا نهئب زئي:

" لعنت خـۊدا بر شـّرˇ شیطان "

أتـؤ نيبه، واسي بشم ايتأ سـرکيتاب واکـۊنم ... خاکأ مي سـر، نـۊکـۊنه ...

***

دۊهفته شباندٚرۊز أنˇ کار هن بـۊ

نیشتي گـۊشي بٚدٚس، را شـؤئي آواز خاندي

دئه أنˇ مار وازٚده آمـؤن دۊبـۊ

تا اينکي ايـرۊز غـۊرۊب وخته

رئکه دانه کارˇسرجا کي واگردس

تا خـۊ مـارأ بيده اۊنأ کشأ گيفت ماچي بدأ بـۊگـؤفت:

چـۊمˇ رافائي دئه تۊمانأ بـؤسته، فـارٚسه

بـزين اي وار دئم بينا کـۊده خـاندن:

" ني نانا ني نای ني نای نای / ني نانا ني نای ني نای نای "  

أنˇ مـار ايپچه أنأ فـاندرست

دئه بسرافت دکفت بشه سرکيتاب واکـۊنˇ ويجا

***

أسأ چي بـۊ، أنˇ مـار نانستي کي عأيده

" نؤرۊزبٚل "

*

رئکه دانه پـۊررضـا خـۊدابيامرزه عأيده آوازأ خاندي:

" صؤبه عأيده صؤبه ... الانه چي وختˇ خؤبه "

" صؤبه عأيده صؤبه ... واچينه تي رختˇ خؤبه "

أنˇ بگـۊل آمـؤن أنˇ واسي بـۊ کي ايمسال

جواز فاگيفته بـۊد بتاند

" تش ديچيند "

" آواز بخأند "

" شيريني پخشأکـۊند   "

" نـؤسال مـۊوارٚکي بگد "

هنˇ واسي بکـۊن کرأ أرده يارٚستان دۊبـۊ

کئن کئن داشتي أکه شمبه فارٚسه

خيابانانˈ بيجير بـۊجـؤر کـۊدي ...

مردۊمˈ ايته کاغذ بدسأ دأئي ...

اۊنˇ دۊرۊن بينيويشته بـۊ

" نؤرۊزبٚل "

(15 مـۊرداد / أملش / هاليدشت (هلۊدشت) / ساعـتˇ 17)

 

" شيمي رافـا ايسائيم "

 

24/اسفندار ما / 1589

ايتا کۊچي دانه داستان

 

 

 

 

زناى بامؤ پيرٚمرداکˇ جۊلؤب کي درجکˇ جا بيرۊنأ فاندرستي، بئسا

 

پيرٚمردأى خؤ چؤمانأ فـۊچه!

 

ـ بيدين، أی سفر دئه آخري دفأيه کي گؤفتأن درم ...

 

خؤب گۊش بۊکۊن بأمۊجي ...

 

تا أکه خايي درجکأ فاندري؟

 

أ بازي-يا بأمۊجي  أ درجکˇ جا جيويزي، تي همسلامالانˇ مرأيم تأني بازي بۊکۊني ...

 

ـ فأندر، اۊشان دوتا مانستن ...

 

ـ تي مرأيم، ايشتاوي؟

 

ـ پيرٚمردأى نجاغˇ مرأ خۊ چۊمانأ واکۊد ...

 

ـ بيدين، أيتأ کي همه-دانه جا پيله تره شايه، خألي ايتا خانه تانه أرا اۊرا بشه ...

 

أنم کي اۊنˇ ورجا ايسا، أنˇ نام وزيره، أيتأ همه طرف تانه بشه ... أرا، اۊرا، ئي وري ...

دردٚسر ندم، اصلˇکاري هأنه، بفأمستي؟

 

پيرٚمردأى بۊگفت: ش ش شااااا ... و و وزيررررر ...

 

ـ آفرين، أ دۊتايم کي ديني کس کسأ ماند، أشانˇ نام قلعه-يه ... خألي ديک تاند بشد ...

أ دۊتائم أسبد ... چۊتؤيه؟

 

ـ بمانسته أ دۊتا، أشانˇ نامم فيله، خألي ئي وري تأند بشد ...

 

أشانم کي ديني أ جۊلؤب به رج ايساد، أشانˇ نام « سربازه »

 

ـ ديني، هأتؤ ايتا راس راسي أرتشˇ مانستن

 

تي غنيمأ تأني فۊتۊرکي، تي جانم تأني بپأيي ...

 

أن کاري دأره ... بيده-ئي چقد راحته؟

 

هسأ أشانˇ نامأ مه ره بۊگۊ بيدينم بأمؤختي يا نأ؟

 

خۊس، پيرٚمردأکˇ أمانأ وأوه بۊ

 

خۊ ديمأ زناکˇ جا جيگا بدأ

 

بزين بۊگؤفت:

 

« پ پ پس مۊردۊم چي، اۊشان بازي نيئد؟ »

 

 

دیالوگی کوتاه با دیوار

 

^{شيمي ذۊغالˇ سيائي-يا انگۊشت زنيد واسينيد أمي ديمهʹ}

^{اي-نفر بأيه بگه أشاني کي هف-قد آبˇ جير، مائي-يا دسˇ مرأ گيرد}  

^{أشاني کي ورفʹ آتش زٚنٚد}

^{نفهمد چي گؤفتأن درد ... به ... نيبه.}

^{گده آفرين، بۊگؤفتي، بئتر کي بۊگؤفتي}

^{أمانم گيم آفرين، بۊگؤفته، بئتر کي  بۊگؤفته}

^{مي براره، مي خاخۊره، أگر خۊ قدرأ بدانسته بي، تئران ؤ ایصفهان ؤ شيراز ؤ تبريزأ سر بۊ،}

^{نه اينکي اۊشان پيش ببد، أشان دومبال}

^{تۊ کي هسأ أمئره دؤره-يه عيسي خانئکʹ اۊسادي}

^{چي وأسي ايتا درد کي، هممتا سامان اۊنا دۊچارد، وا تي چۊمانˇ جا هن-قد چي ناجۊر بأئه}

^{آها، أن درده، أمما ...}

^{_{چۊطؤيه کي تي چۊمان باقي دردأنˇ رۊ دوسته-يه؟}}

^{_{نۊکۊنه تي چومان مأمۊريت دأشتید خألي بي حجابي-يأ بيديند}}

^{اۊ جغلاني کي خيابانˇ ور، جه بيکاري فلافل فۊرؤختان درد}

^{اؤشاني کي ایپچه اۊشتر، سيگار فۊرؤختان درد}

^{يا اۊشاني کي شۊرۊم بيگيفته هوا مييانم خۊشانˇ بساطˇ أمرأ، اي لنگي بپا ايساد،}

^{اي چۊم مشتري، اي چۊم مأمۊرانʹ فاندرد، کي فۊتۊرک نزند أشانˇ همه چي-يا ببرد}

^{أنم درده، چۊطؤ تي چۊمان أنأ نيده؟}

^***

^{چۊطؤيه کي، گب زئنˇ ره بامؤئي شهرˇ صنعتي ؤ جاده انزلي کنارأ ردّأ بؤستي،}

^{تي چۊمان نيده هيتتا کارخانه جا دۊد وينريزه کارگرانʹ بيرۊنʹ کۊدأن درد، رۊزمزد بيگيرد}

^{أنم درده، چۊطؤ تي چۊمان أنأ نيده؟}

^{هۊ رايأ کي آمؤن ديبي، ماشينانʹ نيده ئي آشغالانʹ بردأن درد جنگلˇ دۊرۊن فۊکۊند،}

^{اۊني آب بشه زيمينˇ ميئن، فرداپسي بلا ببه دکفه مردۊمˇ جان}

^{أنم درده، چۊطؤ تي چۊمان أنا نيده؟}

^{أ رايا کي شؤؤن ديبي، بجارانʹ نيده-اي تأ هأ ديرۊزه بجار بۊد، ايمرۊ خۊشکʹ بؤد يکهؤ بؤبؤستد ويلا}

^{أنم درده، چۊطؤ تي چۊمان أنأ نيده؟}

^{أ را ميان آمؤن ديبي، گيلکانʹ نيده-اي خۊشانˇ زيمينʹ بۊفرؤختده، أساسʹ خۊشانˇ پۊشت بزئد}

^{.... مانسن کۊچ کۊدأن درد}

^{(تۊ اگر نأني بئس ترا بگم، هسا وختˇ کاره، وأسي خۊشانˇ بجارانˇ چؤره گيلʹ نرمʹ کۊند}

^{خؤشانˇ سبزي ؤ سبزˇ چائي-يأ، کارخانه چي پيش فۊکۊند}

^{اساس بدۊش، جاده چي کۊند؟)}

^{أنم درده، چۊطؤ تي چۊمان أنأ نيده؟}

^{أ را ميان شؤؤن ديبي، نيده-اي أمي رشيدˇ جغلانʹ، کي اگه ايمرۊ ميرزا کۊچي خان بئسابي،}

^{اۊنˇ مرا جنگل دۊبۊد، أمما هسا خيابانˇ کنار چؤرت زئن درد، معتادأ بؤستد}

^{أنم درده، چۊطؤ تي چۊمان أنأ نيده؟}

^{تا مرأ جخترأ نۊشؤ بۊگۊ، چۊطؤ اۊ دريا کنار مردۊمˇ وأسي شؤؤن ديبي گب زئن،}

^{أمي جغلانʹ نيده-اي هر تا دس، ايتا کاغذ دره بينيويشته:}

^{ويلا / اۊتاق خالي / سۊئيت}

^{أنم درده، چۊطؤ تي چۊمان أنأ نيده؟}

^***

^{نه بلا مي سر أمان شص ساله عرۊسيم، تازه مردٚمار نخأئيم}

^{هر چي مي مرأ کلنجار شم بگم تي گب تۊنده تي ديل صاف، دينم جۊر نأيه}

^{نيشناوسي گده سيا کلاچʹ نشا آبˇ مرا سيفيدأ کۊدن}

^{تي شهرˇ ميئن ايچي تۊپˇ مانسن صدا بۊکۊده کي، هۊ اۊرۊپا دۊرۊنم سابقه نأره}

^{چي فارسه أمي شهرˇ ميئن}

^{هسا بيأ بۊگۊ هۊن ايتا بۊ، يکهؤ بؤبؤسته}

^{خرسʹ حريف ني ئي، زنجيلʹ چۊماقأ گيفتي}

^{أمي سرأ واجه، هرکه خۊ شهرˇ ميئن کۊلۊش مۊشته-يه، أيا کي أيه به کئخۊدا}

^{أمان سالانˇ ساله أ دردانˇ أمرأ ساختأن دريم}

^{أن أمئرأ ويشتر مراغʹ گيره کی هيککس نۊبۊ ترأ بگه}

^{بشکسه پۊردˇ سرأ واز کۊدن نأره}

 

^{گده بۊگؤده، نۊگؤده، ايچي بۊ تمانأ بؤسته ده}

^{معذرت خائي بۊکۊده}

^قؤبيل

^{أمانم معذرت بخأستيم، تأنيم تي مانسن بيگيم}

^{تلمبار بکفته، تي پئرهʹ بۊکۊشته، به خيري بۊگذشته؟}

^{تي کردٚکار اۊ کۊردˇ نقله کي، تا اۊنأ نازأ دأئي، ترا دۊشاب پلا يخأ گيره}

^{أمي ديل خۊش  بۊ ترأ بأرديم أيا أمي دردانʹ بيديني}

^{نأنستيم تي آمؤنˇ مرأ مردۊمˇ ديل خۊشي-يم پرا گيره}

^{دأنم مي گبان تره هچين کرˇ ره بۊگۊ کۊرˇ ره رخاصي بۊکۊنه}

^{پس، تي ماچچي-يا نخاستيم، تي فيلي-يا أمئرأ وأنسين}

 ^***

^{أنأ بدأن آدمˇ فيشاده-يا خۊدا اۊسانه}

^{خۊدا فيشاده يا هيککس نتانه اۊسادن.}

^***

 اگر أمي فرداپسي هنه، خأيم هيچوخت نأيه کي بخأيه ايمرۊ جا بئتر ببه

دیالوگی کوتاه با دیوار

_{^{ای دو صد لعنت بر آن فردا، که بخواهد بهتر از امروز باشد . . .}}

_{^{* * *}}

_{^{نیامدید . . .}}

_{^{منطقی هم این بود که نیایید . . .}}

_{^{آخر شما، نوادگان همان ها هستید که در روزهای سخت،}}

_{^{سردارشان را میان برف و کولاک، یکه و تنها،}}

_{^{رها کرده، عافیت پیشه کردند . . .}}

_{^{شما نوادگان همان ها هستید که برای تحکیمِ عافیت،}}

_{^{تهمت ها و افتراها به سردارشان زدند . . .}}

_{^{نمی دانم شاید هم علمی داشتید، از نوع خفیه،}}

_{^{که اگر می آمدید با ترکه پذیرایی شده،}}

_{^{یا شاید هم با . . .}}

_{^{* * *}}

_{^{عافیت طلبان،}}

_{^{اگر می آمدید،}}

_{^{با چه رویی در برابر مزارش می ایستادید . . .}}

_{^{چه می گفتید . . .}}

_{^{چگونه خود را معرفی می کردید . . .}}

_{^{« منم نوادۀ آن عافیت طلب، فلان بن فلان . . .}}

_{^{« منم نوادۀ آن عافیت طلب، فلان بن فلان . . .}}

_{^{خدایا این چه دردی است که پیر و جوان نمی شناسد . . .}}

_{^{* * *}}

_{^{حال که بیشتر فکر کردم،}}

_{^{حق می دهم،}}

_{^{منطقی هم این بود که نمی آمدید . . .}}

_{^{* * *}}

_{^{ای دو صد لعنت بر آن کس که برای شما هزینه کند . . .}}

_{^{و هزاران نفرین پیشکشِ آن فردایی که}}

_{^{می خواهد بهتر از امروز باشد.}}

پَت، اژدهای چوب‌خوار در پَست بوم شمال ایران (کریم کوچکی)

 

_{پَت (پُت – پوت) یا کرمک چوب‌خوار که به آن «سوسک چوب» گویند، اما هیچ شباهتی به سوسک ندارد و از آن تبار نیست. او در فرهنگ عامه گیلانیان جایگاه ویژه دارد و دشمن «تمدن چوب¹» در شمال ایران شناخته گردیده است، از این‌رو به شرح احوال آن می‌پردازیم. دوره‌ی زندگی پت از دیرباز در دستور کار نگارنده قرار گرفت و بسی کوشش که از چند و چون حیات و ممات آن سر درآورم، در این راستا عکاسی را در خدمت خود گرفته تا مراحل مختلف زندگی آن‌را به تصویر کشم. این کرمک سپید اندام نرم‌تن در اندازه‌های مختلف دیده می‌شود، اگر در میان چوب‌های باریک که ضخامت‌شان به یک سانتیمتر می‌رسد دیده شود، درازایش حدود دو سانت و قطر آن در حد نیم سانت و کمتر است، ولی اگر در دورن کُنده‌های بزرگ دیده شود به طول پنج تا هفت سانت و به ضخامت دو سانت رشد می‌کند.}

_{دو قلاب بسیار کوچک از جنس ناخن در پیشاپیش دهان خود دارد که بسیار سخت است و بر روی بدنی نرم و ظریف استوار گردیده، با این دو قلاب متحرک است که چوب را می‌رَندد و به صورت خاک ارّه درمی‌آورد، به طوری که صدای غَرَچ غوروچ آن به وضوح شنیده می‌شود. پت‌هایی که در میان کُنده‌های مرطوب و یا درون خاک نرم زندگی می‌کنند قابل دگردیسی نیستند و یا اگر هم باشند نگارنده از آن آگاه نیست، ولی آنانی که از متن چوب‌های خشکیده و یا سرسبز به وجود می‌آیند، در فرآیند تکامل قرار می گیرند و در بهار تبدیل به حشره‌ای قاب بالِ پروازی و سبز رنگ می‌شوند که در گویش رودسری به «شاخدار وي يأئ» Sh…wiyay (حشره شاخدار) و در لفظ لاهیجی به «کَبترأئ» Kabtaray نامورند و در شب‌های تابستان در خانه‌ها پرسه می‌زند و تبدیل به خَرَفستَري بی‌آزار می‌گردد.}

_{نگارنده از چگونگی تولیدمثل آن چیزی درنیافتم، اما پیداست که در شرایط «بی‌هوازی» به موجود زنده مبدل می‌گردد و از درون و متن چوب تکوین یافته، سپس راه به بیرون پیدا می‌نماید، از این جهت آن را می‌توان از شگفتی‌های آفرینش دانست.}

_{این کرمک حادثه‌آفرین و خرابکار، چونان اژدهای خُرد، همه دست‌ ساخته‌های چوبی انسان جلگه‌نشین را در گیلان و مازندران در کام خود آسیاب کرده و کانال‌های پیچاپیچ در چوب‌های جنگلی فاقد صمغ و اِسانس ایجاد می‌کند و راهروهای پُرپیچ و خمی را درون مصنوعات چوبی به وجود می‌آورد و فعالیت‌های شبانه‌روزی دارد و در این میان پس از گذشت چندین ماه یا چند سال همه لوازم چوبی را از درون خورده و تبدیل به گَرد نرم و براده‌های ریز می‌نماید.}

_{او مانند موریانه چندان خاموش عمل نمی‌کند و در موقع رندش چوب سر و صدایی از آن برمی‌آورد. پَت دارای کُلُنی مانند موریانه نیست، بلکه با تعداد اندک و گاه انفرادی شروع به لانه‌سازی می‌کند. شرایط زیست و چگونگی تکوین و دوره‌ی زندگی آن بسیار مرموز است و آنچه به یقین رسیده آن است که در دما و رطوبت مناسب از درون نسوج چوب پا به عرصه‌ی وجود می‌گذارد، سپس وارد دنیای آزاد حشرات می‌گردد.}

                                                                                                                                             

                                                          _{پت در حال دگردیسی در متن چوب بید مشک}

_{فیزیک بدن پَت نوع چوب خوار حالت مخروطی دارد که رأس مخروط به دُم آن منتهی و سرش قاعده مخروط را تشکیل می‌دهد، با کلّه‌ای نسبتاً بزرگ و شکمی باریک‌تر که این ضخامت از ناحیه‌ی سر به شکم رفته رفته به باریکی می‌گراید و به تدریج از ستبری آن کاسته می‌شود و نوع خاک‌ زی که به مراتب بزرگ‌تر است، کاملاً استوانه‌ای می‌باشد.}

_{شکل ظاهری پَت دارای بندهای عرضی است که هر بند آن فرورفتگی‌هایی دارد و سطح بدن آن را ناهموار می‌سازد. وجود همین بندها است که با حرکت دادن آن، وول خورده تا خود را به پیش رانَد، زیرا در این مرحله از زندگی فاقد دست و پا و چشم است، اما دارنده حسگرهایی (سنسور) است که به محض شنیدن صدایی از فعالیت باز می‌ایستد. در ماه‌های اردیبهشت و خرداد که هوا رو به گرمی می‌رود، غیر از صدی رندش چوب، صدایی دیگر از او برمی‌آید، گویا نشان از هنگامه فَحل و جفت‌گیری‌شان است.}

_{پت به مصنوعات چوبی که جابه‌جا می‌شوند و یا منقول هستند، کمتر آسیب می‌رساند و بیشتر تیرک‌های سقف و چارچوب درب و پنجره‌های چوبی که همواره ثابت‌اند را محل زیست خود قرار می‌دهد.}

_{در مصنوعات چوبی صمغ‌دار دیده شده که پس از سپری شدن چند دهه از وجود پت سالم مانده‌اند، ولی پس از زایل شدن مواد صمغی و اِسانس چوب در گذر زمان، مجدداً مورد یورش پت قرار گرفته و آنها را کُنام خود ساخته است، چون برخی از چوب‌های جنگلی شمال ایران (البرزکوه) دارای مواد ضد پوسیدگی هستند، مانند سرو کوهی (زربین – سَلم Salm – سور) و شمشاد (کیش – شیشار)و درخت آزاد (أزا دار – سیادار – نیل – سؤغ) که از متن چوب‌شان بوی ویژه‌ای متصاعد می‌گردد و به همین دلیل تا سال‌ها از رندش پت و موریانه در امان می‌مانند و از این جهت این‌گونه درختان در شمال ایران دارای ارزش بیشتری هستند و دوام سازه‌های چوبی و بومی را زیادتر می‌کنند.}

_{پت و سایر حشرات چوب‌خوار و کاغذ‌خوار نسبت به دود ناشی از سوختن هیزم بسیار گریزانند، از این‌رو در خانه‌های قدیمی، اجاق هیزم‌سوز (کَلَه چال) را در درون اتاق نصب کرده و پیوسته با آن آشپزی نموده تا جایی که پس از گذشت چند سال دود برخاسته از آن، تمام سطوح لوازم چوبی را به نوعی ایزوله کرده و از یورش این خَرَفستَران ایمن می‌گردانید.}

_{سوراخی که پت پس از فعالیت شبانه‌روزی گاه چند ساله از درون چوب بر سطح آن به وجود می‌آورد، از پنج تا ده میلیمتر قطر دارد که اغلب مقطع آن بیضوی است و قطر این سوراخ‌ها بستگی به میزان بالیدگی آن دارد، پس از آن که از زندگی درون‌چوبی بدر می‌آید، از حالت کرمینه تغییر شکل داده تبدیل به حشره‌ای قاب بال می‌گردد، که دارای دو جفت پا و یک جفت بال به همراه پوشش آن (قاب) و دو شاخک حِسگر بر سر که قادر است به کندی پرواز کوتاه داشته باشد و فیزیک بدنش در این حالت دارای سر و سینه و شکم است، بدین گونه وارد دنیای آزاد حشرات می‌گردد.}

_{از زندگی او پس از این مرحله و چگونگی تولید مثل آن، نگارنده را آگاهی نیست، طی پژوهش‌های میدانی، دریافت گردید که زیستگاه اصلی پت در میان چوب‌های کاملاً خشکیده سازه‌های بومی است، اما در بطن برخی از درختان سرسبز نیز زیستگاه دارد مانند بیدمشک، بید مجنون و توسکای ساحلی، در این میان به چوب سبز بیدمشک بیش از سایر موارد علاقمند است، به طوری که شاخه‌های سریع‌الرشد این درخت بیش از چهار پنج سال نمی‌پاید، و پس از وزیدن تند بادی از محل لانه‌سازی آن می‌شکند. محل لانه‌سازی بر سطح درختی که مورد فعالیت زیستی پت قرار می‌گیرد، متورم شده که از بیرون کاملاً مشهود است.}

_{پت را مرغ و ماکیان و انواع پرندگان بسیار دوست می‌دارند (البته اگر بدان دسترسی داشته باشند) در سال‌های اخیر، ماهیگیران لانس به‌دست حرفه‌ای، از پت به عنوان بهترین نوع طعمه‌ برای صید برخی از ماهیان، مانند کپور و بینو Binu (زرده پر – خَرَج – أنگۊر خؤره) به‌کار می‌برند. پت را از دورن خاک نرم و کُنده‌های پوسیده در آورده، مورد مصرف قرار می‌دهند.}

_{آرواره‌های پت بسیار نیرومند است، اگر با سر انگشتان لمس شود، از خود واکنش نشان می‌دهد. این کرمک چوب‌خوار را «رابینو» نایب کنسول بریتانیا در رشت (1906 – 1912 عیسوی) که یکی از گیلان‌شناسان بود به نام Stromatium Unicolor معرفی نموده که به مصنوعات چوبی از قبیل تیرک‌ها، دستک (نرده چوبی)، پنجره و مبل زیان فراوان می‌رساند. (ولایات دارالمرز گیلان – بنیاد فرهنگ ایران – ص 36)}

_{پت را در غرب مازندران (رامسر و تنکابن) پۊت put در غرب گیلان (فومنات) نیز پۊت می نامند(واژه طب سنتی گیلان – دکتر تائب – ص 42)، در برخی نقاط غرب گیلان چون ضیابر با «پات» موسوم است. در رشت هم به پت نامور است (گیله گب – فریدون نوزاد – ص 83 ایضاً: واژه‌نامه گویش گیلکی – احمد مرعشی – ص 111) در شرق مازندران (قائمشهر) به لَمبیک Lambik و يا لَمبۊک Lambuk موسوم است و به افراد بی‌حال و شُل و ول اطلاق می‌شود (فرهنگ واژگان تبری – جلد 4 – ص 1843)}

_{در لاهیجان پت به خاکه نرم چوب گویند که در اثر کرم‌خوردگی این موجود به‌وجود آید. در قدیم‌الایام از این خاکه بیشتر برای التیام زخم ناشی از ختنه کودکان به‌کار می‌بردند و ختنه‌چیان بومی کیسه‌ای متقالی از همین گَرد چوب را با خود به همراه داشتند و محل برش نرینه‌ی کودک را بدان می‌آغشتند تا موجب عفونت نشود و خون‌ریزی بند بیاید². (واژه نامه طب سنتی گیلان – تائب، ص 41 ایضاً: گیله گب – نوزاد – صص 83-84)}

_{در ضیابر (غرب گیلان) پات نام کرمی است که حبوبات را تباه می‌کند (فرهنگ گیلکی – منوچهر ستوده – چاپ ایلیا – رشت – ص 62) در لفظ طبری (مازندرانی) پت Pat به نوعی میگوی کوچک سواحل دریای مازندران را گویند که در سال‌های اخیر طعمه ماهیگیران لانس به‌دست و نیز غذای ماهیان نوع سرد آبی و ماکیان است. (فرهنگ واژگان تبری – جلد 1 – ص 403) این موجود ریز اندام سخت‌پوست را در رودسر «أجیگه» و در رشت و انزلی بدان «رۊش» Rush نامند با نام علمی Gamarus. (ویژگیهای دستوری و فرهنگ واژه‌های گیلکی – جهانگیر سرتیپ‌پور – ص 212)}

 

_*****

 

_{اندر ماهیت و خاصیت پَت در منابع تاریخی و پزشکی قدیم}

_{در منابع طبی و کشاورزی قدیم و عجایب نامه‌ها و لغت نامه‌ها، پَت را زیر عنوان «اَرضه» (عرضه) و دیوچه آورده و شرح بلیغی درباره‌ی آن داده‌اند که غالباً تعریفی مخدوش میان موریانه و بید و پَت است و تفاوتی بین آنها قائل نشده‌اند، چون پت که از نظر ماهوی چوب‌خوار است و نه کِرمی «بسیار ریزه» که در «مخزن‌الادویه» مذکور است و مانند موریانه هم زندگی اجتماعی ندارد و منحصراً درون خاک نرم و چوب زیستگاه دارد و از آن تغذیه می‌کند و فاقد چشم و دست و پا و بال است. آن‌گاه که دگردیسی می‌یابد به هیأت حشره‌ای بال‌‌دار و شاخک‌دار و دست و پا دار درآمده و توان پرواز پیدا می‌کند، که شرح آن گذشت.}

_{پَت را علی اکبر دهخدا چنین تعریف می‌کند: شب‌پره‌ای است که آن‌گاه که صورت کِرم دارد، پشم و امثال آن خورد و تباه کند. بید، سوس، متّه، عثّه، دیوچه. (لغت نامه دهخدا – جلد 4 – ص 5423)}

_{همو ذیل واژه دیوچه آورده است: کرمکی باشد که اندر پشم افتد. (صحاح‌الفرس) و آن در ابتدا تخمی است که شب‌پره خُردی ریزد بر روی جامه پشمین و آن تخمِ کِرمی پُرزدار است و خُرد و گِرد است و سپس پَر برآورده می‌پرد. (یادداشت مؤلف) کرم‌گونه‌ای بوَد که در پشمینه‌ها افتد و به زیان برد. (لغت فرس اسدی) دیوَک، بید، پَت (از برهان قاطع). کرمی است که از زمین برآید و هر چه بر زمین افتد بخورد و ضایع سازد و بیشتر چیزهای پشمینه را تباه نماید و آن را دیوَک نیز گویند و به تازی «اَرضه» خوانند. (از فرهنگ جهانگیری)}

_{در فرهنگ‌هایی چون جهانگیری، برهان قاطع، غیاث‌اللغات ذیل واژه «خوره» چنین آمده است: کرمی که از زمین نمناک برآید که جامه پشمینه و مویینه و هر چه بر زمین افتد و اکثر چوب و دیگر اشیاء را بخورد و تباه سازد. اما در میان این فرهنگ‌ها در حقیقت در میان بید و پت که حیوانی خورنده و تباه‌کننده پشمینه‌ها و موریانه با چوب‌خوار یا اورنگ که کرمی تباه‌کننده کاغذ و چوب و غیره است خلط گردیده و توان گفت که دیوچه لغتی است برای هر دو معنی. (لغت‌نامه دهخدا – جلد 8 – صص 11446و 11445)}

_{در مجمع‌الفرس یا فرهنگ سروری، رَشمیز به معنی کرمک چوب‌خوار آمده است. بیت از احمد اَطعمه: گازر بی ثبات چون رشمیز – جامه را کرده ریزه و ناچیز. (ماهنامه یغما – مسلسل 229 – مرداد 1346 – ص 250) رَشمیز کرمی است چوب‌خوار که به عربی اَرضه و به هندی دیمک³ گویند. (غیاث اللغات – غیاث الدین رامپوری – چاپ امیرکبیر – ص 408 – تألیف به سال 1242 قمری)}

_{در «کَنزاللغات» (فرهنگ عربی-فارسی) تألیف محمد بن عبدالخالق، که به سال‌های حدود 870 هجری قمری تألیف یافته، ذیل واژه «اَرضه» چنین آورده است: کرمکی است که چوب خورَد و به زبان گیل «پَت» گویند. (گیله‌وا – ماهنامه چاپ رشت – شماره 5 – ص 27 – آبان 1371 – مقاله: کَنزاللغات و زبان گیل – به قلم سید جعفر مهرداد)}

_{زکریا مکمونی قزوینی که اثرش را در قرن هفتم هجری تألیف نموده در کیفیت «اَرضه» می نویسد: کرمی کوچک است، سفید، هر جا که باشد راخی⁴ از گِل سرکشد و در زیر آن می‌باشد از خوف مورچه، و آن جانوریست که عصای سلیمان بخورد، و اگر راخ ایشان را خراب کنی همه جمع شوند و آن را به زوری راست کنند و چون یکسال بگذرد پَر برآوَرَد و او چوب سوراخ کند. (عجایب المخلوقات و ...، کتابخانه مرکزی تهران، 1361 – چاپ دوم – ص 446)}

_{در ماهیت پَت (اًرضه)، محمد حسین عقیلی خراسانی طبیب و داروشناس که اثرش را به سال 1185 قمری به اقتباس از آثار قُدما تألیف نموده، چنین شرح می‌دهد: اَرضه (به فتح اول) به هندی دیمک نامند، ماهیت آن کِرم‌هایی است بسیار ریزه]؟[ و سفید و سَرو دهن آنها اندک صُلب ]سخت[ و تنه آنها نرم و پُر از رطوبت لزجی، چوب و درخت و کاغذ و کتاب و لباس و فرش و آن‌چه را بیابند می‌خورند و هر چه که بخورند اطراف آن گل‌آلود می‌باشد و چون خشک شود اندک صُلب می‌گردد و شاید تمام لعاب دهن و آن‌ها و آن‌چه را می‌خورند همه گِل می‌گردد و با اندک زمانی فاسد و فانی می‌گردانند، به خصوص کتاب و فرش و لباس را، و مادّه تکّون آنها اَبخره مُحتقنه مُحتبسه در جوف بیوت و صندوق‌ها و فروش و یا تحت آنهاست و محل تکّون آنها مواضع و زمین‌های نمناک با رطوبتی است که خاک آنها نرم و سخیف باشد و در آن اماکن آن‌چه می‌روید همه را می‌خورند و فاسد می‌سازند و در مُلک بنگاله در اواخر ]فصل[ بَرسات بزرگ و بالیده و بلند به مقدار استه ]هسته[ خرما می‌گردند و پَر آورده پرواز می‌کنند و به اندک زمانی فانی می‌گردند. و اهل هند می‌گویند که پادشاهی ]ملکه‌ای[ دارند و جثه آن بسیار بزرگ و بالیده می‌باشد به حجم انگشتی و به طول دو بند آن به زعم ایشان آن ]کِرم[  بسیار گرم و مقوی است و در زمستان از اماکنی که محل تکّون آنهاست مانند صحراها و دامنه‌های کوه برآورده می‌خورند، بدین نحو که سر آنها را دور نموده، تنه آن را به روغن گاو چرب نموده و می‌بلعند، و می‌گویند اگر به زودی نبلعند و یک دو روز بگذارند تمام آن گداخته، آب لزجی از آن برمی‌آید و پوست خالی می‌ماند. و علامت شناخت آنکه پادشاه ]ملکه[ آن‌ها را در کدام جاست، آن است که در صحرا در مواضعی که دهقانان علف‌های زراعت را کنده جابجا می‌نمایند و به رطوبات بارش و شبنم و حرارت تابش آفتاب متبخّر گشته و تعفن یافته از آن ارضه تکّون می‌یابد.}

_{پس اشخاصی که معرفت آن را دارند، آن مواضع را کنده برمی‌آورند. در بعضی از آن‌ها یک یا دو عدد می‌باشد، و گویند چون آن‌را در روغن سنام بَقَر ]گاو[ حل کنند و بر بواسیر بمالند نافع است و پاشیدن آب مطبوخ خر زهره کُشنده آن است و دُخان ]دود[ پَرِ هدهد و کُرکی ]کلنگ[ و گشنیز خشک و فوتینج ]پودنه[ گریزاننده آن است. (مخزن‌الادویه – انتشارات سنایی – صص 114-115)}

 

_{زبانزدها و اصطلاحات پَت گونه}

_{شماری از زبانزدها و کنایات برگرفته از «اِتولوژی» پَت در فولکلور (فرهنگ عامه) گیلان بر جای مانده که در پی می‌آید.}

_{1- پتˇ کـۊر  Pat ə kur= (چون حشره) پَت کور است. کنایه از آدم‌های بی‌عرضه و دست و پاچلفت که از عهده کاری ساخته و پرداخته نیستند. به چنین افرادی در غرب گیلان «پَچَل» گویند. (گیله‌ گب – فریدون نوزاد – ص 84) و در لاهیجان به «شله پیتاه»⁵ Shalah Pitah نامورند.}

_{2- لاکـۊ پتˇ کـۊره Laku Pat ə Kurah = دختره مانند پت کور است. کنایه از دختر چشم و گوش بسته که از محیط خانه بیرون نزده باشد و مانند بره تربیت‌پذیر باشد. در تهران به این گونه افراد «دختر کور» گویند. (زبان و فرهنگ مردم – محمود کتیرایی – ص 117)}

_{3- پت بزأ تیلیمبارˇ بۊن نيشتأ Pat baza tilimbarah bun nishtah = زیر تلنبار پت زده نشسته است. (با صرف فعل درزمان‌های مختلف) کنایه از افلاس و نداری و بیچارگی باشد که هر آینه در کوران زندگی دچار مشکلات گردد و خطری او را تهدید کند. نشستن در زیر تلنبار پت زده که هر لحظه خطر ویرانی و سقوط آن می‌رود و ممکن است بر سر نوغان‌دار آوار گردد، کار عاقلانه‌ای نیست.}

_{4- پت بزأ چـۊ (مؤندنه) = Pat baza choo (mondanah) = چوب پت زده (را ماند). کنایه از آدم ضعیف و ناتوان و مردنی باشد و پوسیدگی و عدم استحکام چیزی را می‌رساند.}

_{5- پتˇ کـۊنده Pat ə kundah = کُنده (تنه درخت پوسیده) پت زده. اصطلاحی است که اهالی لاهیجان به‌کار می‌برند. کنایه ازآدم‌های ضعیف و بی‌دست و پا و بی‌ارزش باشد که نفعی به کسی نمی‌رسانند و خاصیتی ندارند.}

_{6- پتˇ خۊله (پتˇ خۊله ديم) Pat ə khulah (pat ə khuah dim) = سوراخ پت (آبله‌رو) به گویش رشتی، کنایه از افراد آبله‌رو یا مُجَدَّر که در رودسر «أؤله چـۊ کـۊد» Aowlah chu kud گویند. این گونه اشخاص به علت (بیماری) آبله صورتشان ناهموار می‌گردید و فرورفتگی‌هایی که تمام سطح صورت، پیشانی و بینی را می‌پوشاند. اهالی رودسر اصطلاحی داشتند که فوق‌العاده ایماژیک و نمادین بود و تشبیهی بسیار جالب که در مورد این گونه افراد به کار می‌بردند. «أنار پيشه کينا ديم» Anarpishah kina dim یا «أنار پيشه پۊشته ديم» Anar pishah pushtah dim به معنی پوست انار این‌رو به آن‌رو شده، که دانه‌هایش خورده شده باشد و آثار و جایگاه دانه‌هایش بر سطح داخلی پوست باقی بماند. در گذشته در کوی و برزن افراد آبله‌رو بسیار دیده می‌شد، ولی امروزه به دلیل ریشه‌کن شدن این نوع بیماری نشانی از اشخاص آبله‌رونیست. اگر از چوب پت زده‌ای برش طولی یا عرضی تهیه نمایند، حفره‌های پیچاپیچی در سطح مقطع آن دیده می‌شود که شباهت زیادی به آبله‌رو دارد، این کنایه از آنجا ناشی شده است.}

_{7- پتˇ کـۊسه Pat ə kusah = به مردانی اطلاق می‌شود که ضمن آبله‌رو، کوسه و فاقد ریش هم باشند. چهره زشت گونه‌ای از این افراد متصور است. یک زبانزد به گویش رشتی ناظر به این اصطلاح است. رجوع شود به کتاب: (فرهنگ مثل‌ها و اصطلاحات گیل و دیلم – محمود پاینده – چاپ سروش – ص 82)}

 

_*****

 

_موخّره

_{وقتی که شرح حال پت چوب‌خواره را به نگارش آوردم، این موضوع به یادم متبادر شد که شاید پت‌ها، مأموران ویژه انتقام‌جویی بودند که از سوی درختان دیرسال و مستطاب فرمان یافته که پاره‌های تن خود را که ابناء بشر (به ویژه گیلکان) از آن برای خود سرپناه و ابزار می‌ساختند، مورد تهاجم قرار داده و آن‌ها را بر سرشان آوار کنند. در فرآیند این مبارزه و کشمکش که چندین سده به درازا انجامید سرانجام درختان مغلوب نوع بشر جنگل‌زدا و ابزارمند شدند و ازصفحه روزگار محو گردیدند. اما این لشگریان به ظاهر ثابت و خاموش درختان نبود که شکست خوردند، بلکه این انسان افزون‌خواه بود که با از میان بردن درختان و امحاء جنگل، بساط بهشت‌گونه آن‌را برچید و عرصه‌ی دوزخی برای خود گسترد، چرا که پهنه جنگل، کُنام هزاران جهنده و چرنده و درنده و خزنده بود و نابود کردن جنگل موجب تخریب زیستگاه آن‌ها هم گردید، و میدان را در وهله‌ی نخست برای خودِ انسان تنگ نمود که اگر هزاران تدبیر هم اندیشد نمی‌تواند به دوران گذشته بازگردد.}

_{نگارنده را عقیده بر آن است، پیش از آن که انسان به فنون ابزارسازی و کشاورزی نوین و تولیدات صنعتی روی بیاورد، بایسته بود دانش همزیستی با درختان و حیات‌وحش و شیوه تولید ارگانیک را می‌آموخت و برای موجودات زنده دیگرحق حیات قائل می‌شد، تا چون زمان حاضر در تنگنا قرار نگیرد و دچار گیجی مفرط نگردد.}

-----------------------------------------------------------     

1-تمدن چوب، عنوان نوشتاری پژوهشی از نگارنده است که در آن به تاریخ و سیر تحولات مصنوعات و سازه‌های چوبی در شمال ایران پرداخته شده است.

2-تار عنکبون (لابدون) و پنبه سوخته نیز چنین خاصیتی داشت.

3-گویا تحریفی از «دیوَک» فارسی است که به زبان هندی راه یافته.

4-راخ در لغت‌نامه‌ها یافت نگردید. شاید بتوان آن‌را «پوششی از گِل» (لوحه) معنی نمود. در «ورزنامه» خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی وزیر نامدار ایرانی عصر مغول در تعریف پول رایج مردم چین، آمده است: ... دیگر آنکه، اکثر معاملات ایشان]مردم ختا و چین[ به چاو ]چاپ[ است که از کاغذ می‌کنند ]مراد اسکناس باشد[.... و از «لوخ» نیزمی‌سازند، از آنچه از سر آن گَرد می‌شود و چون رسیده شود، شکفته گردد و باد ببرد کاغذ می‌سازند. (آثار و احیاء – به اهتمام منوچهر ستوده و ایرج افشار – چاپ دانشگاه تهران – 1368 – ص 37).

5-شَلَه – پیله (کَچ) نارس کرم ابریشم که تارهای آن کامل نشده باشد، معمولاً این‌گونه پیله‌ها از کرمهای بیمار تنیده می‌شوند و فاقد ارزش اقتصادی است. پیته شاید تحریفی از «پَت» باشد و «شله پیته» به معنی کرمک بی دست و پاست. ضمناً پیته به کهنه پارچه و لته گویند.

6- تیلیمبار – تَلَنبار – تَلَمبار – بنایی است چوبی که به ارتفاع دو متر از سطح زمین ساخته می‌شود، که ویژه پرورش کرم ابریشم (نوغان) است.

 

ماهنامه ره‌آورد گیل/شماره 48و49/پیاپی 61و62/فروردین و اردیبهشت 1395

 

ایتا کۊچي دانه داستان

ايتا کؤره اسبˇ  بينيوشتهˈن

******

آدم أگر بخايه بدشانس ببه، به اسب!

شا گاچه کؤيا، شاب دؤالعظيمˇ بيابانانˇ را کؤيا ؟

پاک دئه کلافهˈ بؤسته بۊم، آسمانˈ خاک ؤ خؤل ؤ گرد ؤ غۊبار اۊساده بۊ، چۊم چۊمˈ نيده ئي

چار نال، عرخ فۊکۊديم ؤ زيمين  ؤ زمانˈ زاغ دأئيم

أمان شؤئيم، ئي جرگه رعيت چي زييادي أمي دۊمبالسر

هممتانˇ گازˇخاله واز، گؤفتيد ؤ خندستيد

بيچارهˈن تخصير نأريدي کي، هأ چيزانˇ أمرأ أشانˇ ديل خۊشˇ دئه

حله خؤبه هني خنده وأسي ماليات فينگيفتده

هۊندر کي اۊشانˇ گازˇخاله واز بۊ، أمي کبچ بيجير

جه گرما ؤ گردˇ خاک نأ، أ رايأ أمأن هيزار دفأ بامؤبيم ؤ بؤشؤبيم

أی سفر أن أمه ره زۊر دأشتي کي أ أراده کي بردأن ديبيم، نأ شا اۊنˇ مييان دۊبۊ نأ اۊنˇ زنˇ زأی

ئي جرگه رعيتˇ سيابختˇ بيچاره نیشته بيد

أسأ چي ره أ بي رخت ؤ ليباسانˈ شا شيش أسبˇ أراده بينيشانئد نأنيم

أمما ايچي-يأ ايمرۊ بفأمستيم اۊنم أن بۊ کي کرا "عيدالتخانه" را دکفتن دره

أمان هيدّأنه "عيدالتخانه"معني-يأ نفأمستيم ولي ايچي جا خاطرجم بيم

ائتمال دأئيم أ عيدالتخانه أمان شا أسبانˇ ره خؤرۊمˇ چي نبه

ديرۊ گؤفتيد "عيدالتخانه" فگيفتيمهˈ ايمرۊ گيدي "مشرۊطه" خأئيمهˈ

نأنم چي ره مرأ أ مشرۊطه جا خۊش بامؤ دأره

ديرۊ ايتا أ گاچه چي-يأن گؤفتي:

مشرۊطه کي بأيه نان أرزانˈ به، گۊشت أرزانˈ به، قند أرزانˈ به . . .

نان ؤ گۊشتˈ وا بدن، أمما قندˇ جا نتأنم دٚوارم

ايمرۊ شارˇ مئن بزن بۊکۊب بۊ هچين رخاصي

خيياله رعيت خۊشانˇ سهمي-يه جه مشرۊطه فگيفتده

تازه، بازۊن أشانˇ نامم بؤبؤسته دأره “مۊردۊم”!

 

(ئي جرگه گۊشنه گدا وا مملکتˇ شايأ حؤکٚم بۊکۊند

چي خؤبه چي بد! خاک به أمي سر

وا بمرده بيم أجۊر رۊزانˈ نيده بيم

خۊدا شهيدˇ شايأ بيأمرزه، هيککسˈ قؤوٚت دۊبۊ بگه

تي چۊمˇ جؤر أبرۊيه؟

اۊنˇ سرأ فادأئي هۊيأ وأوينٚد چي قشنگي

بسچي؟ فٚک کۊني ظل‌الله  يني چي؟)

 

أشانˈ شا عمجان پسر گۊفتي مي پۊشتˇ جا

 

(هر چي مشرۊطه ؤ مشرۊطه چي-یأ لعنت!

جه اۊ شبه کي أ بيلاوارٚثˇ نامˈ بيشناوستم ده ئي شب راحت نتانستم خۊفتن

هتؤ شاپشال ؤ امير بهادؤرˇ مانستن

ئي شب أپالي بزن بيگيره ئي شب اۊپالي

نيصفˇ شبه أئيدي أمرأ بريدي جنگˇ داوا

قند کي زييادˈ نؤبؤسته هيچ، بيشناوستم مۊردۊمˇ نانم آجۊرأ بؤستن دره، بيچارهˈن

ديشب چراغ گازˇ خيابانˇ دۊرۊن ئي نفر هتؤ تا بۊگؤفت مشرۊطه ارزاني أوٚره فۊتۊرکستم دۊتا پا أمرأ بزئم اۊنˇ ماده دۊرۊن، خاک بسر!)

 ***

خۊدايا مرأ ببخش هنقد چي مۊلˇ وأسي، چندر أ مشرۊطه چي-يانˇ پۊشتˇ سر بدˇ بيرا بۊگؤفتم

تازه ايمرۊ بفأمستم ساب کۊنمهˈ

سؤبˇ ره کي دۊمرتبه مرأ شال ؤ کۊلا بۊکۊدد ايواردم تۊرشˈ کۊدم

بۊگؤفتم حؤکمن کشمکشˇ گبه

وختي مرأ ببردد باهارستانˇ ميدانˇ جا اۊنقد چراغباني ؤ آتشˇ بلˈ بيدئم کي مي سرˇ جؤر گردستن دره،

بۊگفتم حتمن مجلس خؤرۊمˇ جائه کي مردۊمˇ گازٚخاله وازه دم به دقه گيدي

"زنده باد مشرۊطه" "زنده باد مشرۊطه"

ايپچه اۊشٚنتر ايتأ خارج بۊشؤ آدمم گؤفتي:

أ خارج کي هنقد قشنگه، اۊنˇ دۊرۊنم هيزره قحطی نأيه هأ مشرۊطه وأسي-يه دئه

گؤفتي: شۊمان شيمي مشرۊطهˈ کي فأگيريد هممه چي أرزانˈ به، آزادˈ به،

بازۊن تأنيد لاحافˇ جيرم داد بزنيد هر چي شيمي ديل بخأسته بيگيد . . .

تازه ايتا اۊ وکيلانم مرأ قند فأدأ !

 

پشيماني کاغذ:

بنده، "کؤره أسب"، "أسبˇ" زأی، جه تۊمامˇ مي اۊ بينيويشته ؤ بۊگؤفتهˈن کي پیشتر بۊگؤفتمهˈ

اعلام براعت کۊنم، بازۊن تعهد دهم جغرزˇ مي أسبي کردˇکار، دئه هيچ جوري شرّˇ شۊرˇ دۊمبال نشم،

بزین مي تۊمامˇ حقسايأ بۊکۊنم کي بابي-يان ؤ طبيعي-يانˇ جا کي اۊشانˇ پيله تر آقاىˇ "لياخؤفه" سر بيبيم.

 

کؤره اسبˇ ناخۊن (بخشيدي) سۊمˈ فاکشه

ادبیات گیلکی (روزنامه جنگل)

شماره سی و یکم – سه‌شنبه هفدهم شعبان‌المعظم 1336 هـ.ق (6 خرداد 1297 هـ.خ – 28 مه 1918 م)

 

هیئت اتحاد اسلام – مقصود اصلی آنان

سوال و جواب آژانس خفیه با یک نفر دیپلومات

 

س: چه می‌گویند؟ چه می‌خواهند و تشکیلاتشان برای چیست؟

ج: ابتدا برای حفظ گیلان و نقاط دیگر ایران از تعدیات و تجاوزات و یغماگری و چپاول قشون تزاری تشکیل شد، امروز استقلال و تمامیت ایران را می‌خواهند، از آزادی، حریت، عدالت، امنیت دم می‌زنند.

س: آیا با پول کی اداره می‌شود؟ پول آلمان، عثمانی، انگلیس، روس، غیره؟

ج: خیر، به همت معدود قلیلی از آزادیخواهان گیلان با سرمایۀ کم شروع شده و اکنون از کیسۀ فتوت آزادیخواهان با اعانۀ ملی اداره می‌شود. با همراهی عموم طبقات گیلانی از علمای اعلام، رعایا، کسبه، تجار، ملاکین کاملاً از تجاوزات رژیم سابق روس جلوگیری کرده، به مداخلات حق‌شکنانه و عملیات و آنتریک‌های نامشروع انگلیس را ضایع و باطل نمود و تمام نقشه‌هایی را که برای اشغال کردن انزلی و رشت و توابع آن به توسط ارامنه و غیره طرح‌ریزی شده بود خنثی کرده، بالجمله با اقدامات ناصرانۀ خود یک قسمت بزرگ ایران را از دستبرد سیاست مظلوم‌کش انگلیس‌ رها و آسوده ساخته.

با این حال پس خیلی بی‌ناموسی و بی‌شرفی است اگر کسی نسبت به آنان انتشارات مزخرف داده و حرف‌های نامناسب زده و آنها را بر ضد دولت و ملت معرفی نمایند و آنان عاری از هر آلایش را با اتهامات بی اصل ملوث کرده، ایشان را مؤسس ملوک‌الطوایفی قلم دهد.

ایرانیان حساس اولاً بدانید و آگاه باشید این هیئت محترم که با یک طینتی پاک و نیتی صادقانه یک چنین قیام باشرفانه را وجهۀ خود قرار داده، سینه‌های خود را برای هرگونه تیرهای مخالفین آماده نموده‌اند، چون مقصدی بس مقدس و بسیار عالی دارند انتشار اکاذیب و مجعولات را به قدر ارزنی وقع نگذارند، از تهمت‌های دور از حقیقت مغرضان به هیچ وجهی تزلزل به ارکان خود راه نداده بلکه با عزمی ثابت آناً فآناً بر حرارت جدیت فعالیت خود می‌افزایند، این اساسی است منهدم‌ نشدنی، خراب نکردنی، چراغی که خدا نورش ببخشد به پف مفسدین خاموش نخواهد شد. در پیشرفت مقاصد افراد و نیاتشان کالجبل لاتحرکه العواصف چون جبال عظیم سرپا ایستاده، به بادهای مخالف نمی‌لرزد. این مطلب به خوبی معلوم شده اکثر ملیون درک نموده‌اند که هیئت اتحاد اسلام در ایران از نقطه نظر شخصی، حزبی، ولایتی، ایالتی با احدی عداوت ندارد، اولاً به واسطۀ نبودن قوای دولتی بر خود لازم دانسته که به هر قیمتی باشد و برای حفظ نوامیس خود آماده شوند.

ثانیاً آن که غیر از حفظ استقلال و تمامیت ایران و منتظر اقدامات ملت و دولت و مساعدت با آنها هیچ مقصد مخالفتی ندارند، چون اختلافات بین احزاب، فوق‌العاده با اساس ملت و دولت ایران صدمه وارد آورده و بعضی بی‌ناموس‌ها که فضله‌خور و مستخدم اجانب هستند به همین عنوان داخل در احزاب شده، این است که هیئت اتحاد اسلام من اعزهم الله نصره چنین تصمیم گرفته‌اند که کسی به عنوان حزب و دسته بخواهد با ایشان داخل مذاکره شود و ایشان را پارتی و همدستۀ خودشان کند نمی‌پذیرند و نظر به این که مرامشان حفظ استقلال مملکت و قیامشان برای قطع دست اجانب و پاک کردن رنگ شیر و خورشید است می‌گویند هر ایرانی که سابقۀ ننگین نداشته، داوطلب خدمت به مملکت و معیت با آنها بوده از او پذیرایی می‌کنند، در مقام نجات خاک از دستبرد اعدا و صیانت آن از تعدیات دشمنان با تمام احزاب فِرَق ایران‌دوست، متفق و همراهند به نام ایرانیت و اسلامیت، اشخاصی که با غرایض شخصی یا از عدم اطلاع بعضی زمزمه‌ها بر ضد این هیئت مقدس می‌نمایند مخاطب ساخته می‌گوییم بدانید و آگاه باشید این چراغی که به مدد غیبی و هیئت احرار گیلانی روشن شده است آخرین وسیلۀ نجات ایران است، یعنی امروزۀ ملت و دولت ایران نهایت امیدواری از اقدامات و رفتار آنها باید داشته باشد و به زودی چنین درک نموده، اگر این چراغ روشن نمی‌شد بدون شبهه تاریکی مظالم و تعدیات ساکنین جزیرۀ انگلیس در شمال بدتر از جنوب جلوه‌گر می‌شد و فاتحۀ شمال هم خوانده شده بود.

اگر از مأموریت و قرارداد کاپیتن نوئل در قفقازیه مطلع بشوید و بفهمید چه روز سیاهی برای ملت ایران تهیه و خاک فلاکت، بدبختی را به دست ارامنۀ قفقاز می‌خواست اول به سر اهالی رشت و مازندران و ثانیاً به وصل دادن قوای اشرار ارامنه به اردوی انگلیسی از طرف قزوین، همدان بدهد و یکسره کار ایران را خاتمه داده و در قفقازیه و ایران به مقاصد ایران‌پایمال‌کن خود برسد.

انصاف می‌خواهم آیا در به هم زدن نقشۀ این شخص و عودت ارامنه از انزلی چه خدمت بزرگی نسبت به سیاست و استقلال ایران شده و چه نظریات و اقدامات استقلال‌خراب‌کن را در هم شکست و خنثی نمود؟ وا اسفا از بی‌حسی و بی‌تعصبی بعضی مردم مغرض و از جهالت و خوش‌باوری ما ایرانیان! عوض آن که چنین اقدامات باشرفانه را تقدیس و همراهی کنیم به ضدیت آنان کوشیده و برای منفعت دشمنان ایران، گرچه اساس آنها به قدری محکم است که ابداً به این حرف‌های مخالف و آنتریک‌ها متزلزل نشده و نخواهد شد و با نبودن اسباب طوری خودشان را اداره کرده‌اند که اسباب تعجب دوست و دشمن است و طوری مردم گیلان و اطراف رفتار صادقانه و بی‌غرضانۀ آنها را مشاهده و پسندیده‌اند که اکثر اهالی آن سامان جاناً و مالاً حاضر و آمادۀ خدمت برای سعادت و استقلال ایران شده‌اند، ولی خیلی جای تعجب و تأثر است که یک چنین موقع خطرناکی تمامی فهمیده‌ایم خیالات دشمنان ایران را و از طرف یک دستۀ آزادی‌طلب شرف‌پرست استقلال‌خواه ایرانی‌نژاد برای استخلاص ایران و جلوگیری از تجاوزات حق شکنانۀ دشمن، با یک دنیا خون ‌دل و زحمات فوق‌العاده، یک قوای مرکب از نظامی و غیره برای حفظ ناموس وطن خود تهیه نموده‌اند و تا یک مقدار زیادی هم از تعدیات رژیم سابق روس و عملیات مظلوم‌کش انگلیسی‌ها جلوگیری کرده‌اند و به علاوۀ آن که نشسته و تماشاچی شده‌ایم و به تکلیف وجدانی خود همراهی و کمک با خیالات و اقدامات آنها نمی‌کنیم وا اسفا، وا اسفا، در عوض تهمت می‌زنیم، در تخریبش می‌کوشیم، آتش اختلاف را دامن می‌زنیم، خواه ناخواه، دانسته یا ندانسته خدمتگزار پلتیک اجانب شده ایم!

اف بر این ملیت و قومیت و خودخواهی و خودپسندی که هیچ تاریخی نشان نمی‌دهد یک چنین سست‌عنصری و بی‌همتی و غفلت را! معذالک، ایرانی حساس بی‌غرض، چشم و دلش روشن است که مخالفین و معاندین بیهوده می‌کوشند و به هر در و بام می‌افتند و صرف وقت و وقف زبان می‌کنند، یقین بدانید ذره‌ای نتیجه نخواهد داد و دشمنان مظلوم‌فریب ایران بدانند که پنجاه هزار قشون جرار خودسر روس با همه قوا و مهمات و مساعدت روس‌های داخلی و محذورات و مشکلات متعدد که برای آن دستۀ احرار قلیل جنگلی فراهم نموده‌اند آخرالامر غیر از خسارت و ندامت نتیجه نگرفتند، پس جایی که شتر بود به یک قاز، خر قیمت واقعی ندارد و به توسط پنج شش هزار هندی، انگلیسی و ایرانی فضله‌خور انگلیس و ارمنی و بعضی اقدامات آرزوست که بتوانند جمعی از جان گذشتگان را به کلی محو نمایند و این هم پر واضح است اگر در این محیط کثیف جمعی بی‌عصمت بی‌ناموس بدبخت که تعدادشان به هزار نمی‌رسد با شما و خیالات شما مساعد و به توسط مختصر وجه آنها را حمال و خر بارکش خود قرار داده‌اید و تصور می‌کنید که ایران را به توسط آنها به قبالۀ خود خواهید درآورد (آرزوست)، مجازات‌دهندۀ حقیقی و حاکم طبیعت حکم اعدام شما را اعلام نمود و دعای مظلومین ستمدیدگان یعنی ملل ضعیفه که مثل ما و بدتر از ما در فشار و شکنجۀ شما بوده باز مستجاب شده و اثرش هم هویداست.

بس است ظلم و بی‌حیایی، قدری به خود آیید، چه می‌خواهید از این مملکت فلک‌زدۀ بی‌علم بدبخت که همۀ بدبختی آنها از مداخلات شماست؟ چقدر سخت است قلب کثیف ستمکار شما ساکنین جزیرۀ بریتانی؟ چقدر شما را به حال جنون انداخته فشار توپ‌های سنگین آلمان که از تشنج آن ماسکۀ خیانت‌کارانۀ خودتان را هم کنار گذارده‌اید؟

 

آژانس خفیۀ ملی اسلام

 

زندگینامه مجدالدین میرفخرایی (گلچین گیلانی)

 

مجدالدین میرفخرایی نامدار به گلچین گیلانی، از شاعران پیشاهنگ نوگرایی در ایران، در سال 1288 ش در شهر رشت به دنیا آمد پدرش سید مهدی میرفخرایی، زاده تفرش بود که بعدها منشی میرزا عبدالله‌خان وزیر و مستوفی حاکم تبریز شد و لقب دبیر دفتر گرفت. سپس به فرمانداری شهرهای سبزوار، قم و تربت حیدریه رسید.

 

مجدالدین، آموزش ابتدایی خود را در شهر رشت به پایان رساند. در همین زمان، شعرهایی از او در روزنامه‌های رشت به چاپ رسید و مورد پسند خوانندگان قرار گرفت. دوره کودکی و نوجوانی او که در زادگاهش گیلان سپری شد، در ذهن و زبان شاعرانه او تأثیر بسیار به جای گذاشت.میرفخرایی پس از پایان دوره ابتدایی به تهران رفت و در مدرسه متوسطه سیروس و دارالفنون درس خواند. وحید دستگردی و عباس اقبال آشتیانی، از استادان او در دارالفنون بوده‌اند.

گلچین در این دوره نیز همچنان در گسترۀ ادبیات کار می‌کرد و در نشست های انجمن ادبی ایران شرکت می‌جست. شعرهای او از سال 1307 در مجله ارمغان به سرپرستی وحید دستگردی منتشر می‌شد.

او دوره عالی آموزش خود را در دارالمعلمین عالی در رشته ادبیات و فلسفه و علوم تربیتی گذراند و پس از پایان دانشگاه در سال 1312 در آخرین آزمون اعزام دانشجو به خارج از کشور در زمان رضاشاه، پذیرفته شد و از راه روسیه به اروپا رفت. چندی در فرانسه ماند و سرانجام به گفته خودش با این که انگلیسی نمی‌دانست، اما چون روش ساده زندگی انگلیسی را دوست داشت، به انگلستان رفت و در دانشگاه لندن به آموختن زبان و ادبیات انگلیسی پرداخت. پس از اندک زمانی بر آن شد تا به جای زبان و ادبیات انگلیسی، پزشکی بخواند. خود او در این‌باره به یکی از دوستانش گفته بود:

"فکر نمی کنی که به انگلستان آمدن و در اینجا به تحصیل ادبیات و یا تاریخ پرداختن کاری نامعقول باشد؟ این قبیل مطالب را در همان ایران بهتر می‌توانستیم دنبال کنیم و حالا که به هر تقدیر، پایمان به اروپا رسیده است، باید چیزی را فرا بگیریم که در کشور خودمان، وسایل تحصیل آن خیلی آسان به‌دست نمی آید. بدین جهت من قصد دارم تغییر رشته بدهم و در رشته پزشکی به کسب معلومات بپردازم."

با آغاز جنگ جهانی دوم، دولت ایران همه دانشجویان اعزامی را به ایران فراخواند، اما گلچین به این فراخوان گردن ننهاد و همچنان در لندن ماند.

م

 

مجدالدين ميرفخرايي (گلچين گيلاني)

 

در هنگامه جنگ به سبب بسته شدن دانشگاه‌ها و دشواری‌های مالی، گلچین در زیر بمباران لندن، به گویندگی فیلم‌ها و رادیو، ترجمه خبر و مقاله و رانندگی آمبولانس پرداخت. پس از پایان جنگ، آموختن پزشکی را ادامه داد و در سال 1947 م در رشته بیماری‌های عفونی و بیماری‌های سزمین‌های گرمسیری، دکترای تخصصی گرفت و کار پزشکی را آغاز کرد. او در این دوره در نامه‌هایش به دوستان و نزدیکان، چندین بار از آمدن به ایران سخن گفته بود، اما دیگر به ایران بازنگشت. با این‌همه، پیوند خود را با دوستان ایرانی‌اش از جمله محمد علی اسلامی ندوشن، صادق چوبک، هوشنگ ابتهاج، محمد زهری، مسعود فرزاد، محمد مسعود و پرویز ناتل خانلری، همچنان حفظ کرد.

گلچین با چاپ شعر باران در مجله سخن، شناخته شد. بعدها این شعر به کتاب‌های درسی نیز راه یافت و کودکان و نوجوانان آن را بسیار پسندیدند. نخستین مجموعه شعر او به نام "نهفته" که درونمایه فلسفی دارد، در سال 1948 م / 1327 ش در لندن منتشر شد.دومین دفتر شعرش "مهر و کین"، یک ترکیب‌بند بر پایه داستان رستم و سهراب است. سومین دفتر شعرش "گلی برای تو" نام دارد که در دهه واپسین زندگی خود سروده است.

شعرهای گلچین گیلانی به زبان‌های انگلیسی و روسی نیز برگردانده شده‌اند. برخی از شعرهای او را ا. جی. آربری از فارسی به انگلیسی ترجمه کرده است. گلچین، بخشی از هملت را به شعر فارسی درآورد و یک نمایشنامه نیز نوشت که ناتمام ماند.

او نقاشی هم می کرد و زیر نقاشی‌هایش، نام خود را میساسو Misasso می‌نوشت.

گلچین گیلانی در سال 1351 با بیماری سرطان خون درگذشت و در گورستان پانلی لندن به خاک سپرده شد.

 

خاطره‌ای از دکتر حسن انوری درباره شعر باران گلچین گیلانی؛

…در آن اوقات با آن که دعوای شعر کهنه و نو در جراید جریان داشت و طرفداران شعر نو در مجله فردوسی از شعر نو دفاع می‌کردند و سنت گرایان در مجله یغما و دیگر مجلات و در انجمن‌های ادبی به نوپردازان می‌تاختند، شعر نو جای خود را تا آن حد باز کرده بود که باید وارد کتاب‌های درسی شود. دنبال شعر نو مناسب برای کودکان ده ساله بودم تا این که محمود مشرف تهرانی (م. آزاد) شاعر نوپرداز ذهن مرا متوجه شعر باران گلچین گیلانی کرد. شعر را خلاصه کردم و به نظر بعضی از دوستان رساندم و در کتاب جای دادم :

باز باران / با ترانه / با گهرهای فراوان / می‌خورد بر بام خانه / یادم آرد روز باران / گردش یک روز دیرین / خوب و شیرین / توی جنگل های گیلان / کودکی ده ساله بودم / شاد و خرم / نرم و نازک / چست و چابک / با دو پای کودکانه / می‌دویدم همچو آهو / می‌پریدم از سر جو / دور می‌گشتم ز خانه / می‌شنیدم از پرنده / از لب باد وزنده / داستان‌های نهایی / رازهای زندگانی / برف چون شمشیر برّان / پاره می‌کرد ابرها را / تندر دیوانه غرّان / مشت می‌زد ابرها را / جنگل‌ از باد گریزان / چرخ‌ها می‌زد چو دریا / دانه‌های گرد باران / پهن می‌گشتند هر جا / سبزه در زیر درختان / رفته رفته گشت دریا / توی این دریای جوشان / جنگل وارونه پیدا / بس گوارا بود باران / به! چه زیبا بود باران / می‌شنیدم اندر این گرهرفشانی / رازهای جاودانی / پندهای آسمانی / پیش چشم مرد فردا / زندگانی خواه تیره / خواه روشن / هست زیبا / هست زیبا / هست زیبا.
 

 

دکتر حسن انوری

عضو پیوسته فرهنگستان ادب و زبان فارسی

 

در واقع شعر برای کودک ده سالۀ کلاس چهارم مناسب است. محمد احصایی خطاط آن را نستعلیق‌نویسی کرد با زمینیۀ بنفش کم‌رنگ و در اواخر کتاب که در فصل بهار خوانده می‌شود، چاپ شد. البته قبل از چاپ ماجرایی پیش آمد، در آن سال‌ها وزیر آموزش و پرورش پیش از چاپ، کتاب‌ها را می‌دید. زیرا رضا پهلوی، ولیعهد، با این کتاب‌ها درس می‌خواند و به این مسئله اندکی حساس بودند .وزیر وقتی شعر نو را در کتاب دیده بود وحشت کرده بود و گفته بود این را برد‌ارید، وزارت آموزش و پرورش را هو می‌کنند.

من به وسیله جهانگیر شمس‌آوری که معاون وی و در عین حال رئیس سازمان کتاب‌های درسی بود، سفارش دادم آیا وزیر میان ادبا کسی را قبول دارد؟ گفته بود دکتر صفا و دکتر خانلری را قبول دارم. گفتم شعر باران را به آنها نشان دهد اگر آنها تأیید کردند در کتاب می‌گذاریم، گر نه حذف می‌کنیم. خوشبختانه هر دو تأیید کرده بودند و شعر در کتاب چاپ شد و این اولین شعر نویی بود که وارد کتاب‌های درسی شد و مخالفتی برنیانگیخت جز آن که شاهانی در مجله خواندنی‌ها در طنز نمدمالی مرا مالاند.

گفتنی است که اگر چه شعر باران به عنوان شعر نو، ورود شعر نو را به کتاب‌های درسی آسان کرد ولی در واقع از دیدگاه شعرشناسی قدمایی شعر نو نیست بلکه نوعی بحر طویل است. بعد از انقلاب ۵۷ که کتاب‌های ابتدایی را به کلی عوض کردند شعر باران را حذف نکردند و هم‌اکنون در کتاب چهارم ابتدایی هست.

 

 

 

شعر باران

 

باز باران	آسمان آبی چو دریا
با ترانه	یک – دو ابر این‌جا و آن‌جا
با گُهرهای فراوان	چون دل من
می‌خورد بر بام خانه	روز روشن
من به پشت شیشه تنها	بوی جنگل، تازه و تر
ایستاده	همچو می مستی دهنده
در گذرها	بر درختان می‌زدی پر
رودها راه اوفتاده	هر کجا زیبا پرنده
شاد و خرّم	برکه‌ها آرام و آبی
یک - دو سه گنجشک پرگو	برگ و گل هر جا نمایان
باز هر دم	چتر نیلوفر درخشان
می‌پرند این سو و آن سو	آفتابی
می‌خورد بر شیشه و در	سنگ‌ها از آب جسته
مشت و سیلی	از خزه پوشیده تن را
آسمان امروز	بس وزغ آن‌جا نشسته
نیست نیلی	دم به دم در شور و غوغا
یادم آرد روز باران	رودخانه
گردش یک روز دیرین	با دو صد زیبا ترانه
خوب و شیرین	زیر پاهای درختان
توی جنگل‌های گیلان	چرخ می‌زد، چرخ می‌زد، همچو مستان
کودکی ده ساله بودم:	چشمه‌ها چون شیشه‌های آفتابی
شاد و خرّم	نرم و خوش در جوش و لرزه
نرم و نازک	توی آن‌ها سنگ ریزه
چُست و چابک	سرخ و سبز و زرد و آبی
از پرنده	با دو پای کودکانه
از خزنده	می‌دویدم همچو آهو
از چرنده	می‌پریدم از سر جو
بود جنگل گرم و زنده	دور می‌گشتم ز خانه
می‌پراندم سنگ ریزه	جنگل از باد گریزان
تا دهد بر آب لرزه	چرخ می‌زد همچو دریا
بهر چاه و بهر چاله	دانه‌های گرد باران
می‌شکستم "کردˇخاله"	پهن می‌گشتند هر جا
می‌کشانیدم به پایین	برق چون شمشیر برّان
شاخه‌های بیدمشکی	پاره می‌کرد ابرها را
دست من می‌گشت رنگین	تُندرِ دیوانه، غُرّان
از تمشک سرخ و مشکی	مشت می‌زد ابرها را
می‌شنیدم از پرنده	روی برکه مرغِ آبی
داستان‌های نهانی	از میانه، از کناره
از لب باد وزنده	با شتابی
رازهای زندگانی	چرخ می‌زد بی شماره
هرچه می‌دیدم در آنجا	گیسویِ سیمین مه را
بود دلکش، بود زیبا	شانه می‌زد دست باران
شاد بودم	بادها با فوتِ خوانا
می سرودم:	می‌نمودندش پریشان
"روز! ای روز دل‌آرا!	سبزه در زیر درختان
داده‌ات خورشید رخشان	رفته رفته گشت دریا
این چنین رخسار زیبا	توی این دریای جوشان
ورنه بودی زشت و بی‌جان	جنگل وارونه پیدا
این درختان	بس دل‌آرا بود جنگل
با همه سبزی و خوبی	به! چه زیبا بود جنگل!
گو، چه می‌بودند جز پاهای چوبی	بس ترانه، بس فسانه
گر نبودی مهر رخشان؟	بس فسانه، بس ترانه
روز! ای روز دل‌آرا!	بس گوارا بود باران
گر دل‌آرایی است، از خورشید باشد	به! چه زیبا بود باران!
ای درخت سبز و زیبا!	می‌شنیدم اندر این گوهرفشانی
هرچه زیبایی است، از خورشید باشد"	رازهای جاودانی، پندهای آسمانی:
اندک اندک، رفته رفته ابرها گشتند چیره	"بشنو از من، کودک من!
آسمان گردیده تیره	پیش چشم مرد فردا
بسته شد رخسارۀ خورشید رخشان	زندگانی – خواه تیره، خواه روشن -
ریخت باران، ریخت باران	هست زیبا، هست زیبا، هست زیبا"
	ژوئیه 1940، لندن

 

 

 + أسأ کي «باز باران»أ بخأنديد، «هنده واران»م بخأنيد.

گیلانِ عصر صفویه در توفان سیاست (فریدون نوزاد)

 

کشورهای اروپایی از دیرباز برای یافتن بازار تجارت و دستیابی به درآمدی که بتواند به جامعه آنها رونق بخشد، چشم به آسیا دوخته و در این قاره، کشور ایران برایشان نقطه‌ای آرمانی محسوب می‌گردید. راحت و نزدیک‌ترین راه حضور در ایران، گذر از گذرگاه‌های روسیه و دریای کاسپین بود و این مسیر کوتاه، روس‌ها را هم متوجه کشور ثروتمند و کهن ایران و مردم نوگرا و آزاده‌اش نمود. کشوری که ابریشم مرغوب و فراوان، معادن دست‌نخورده و غنی، جنگل‌های انبوه با درختان تناور سر به فلک افراشته، محصولات مطلوب و مورد استفاده داشت و می‌توانست به رواج و رونق بازار همسایگان بیفزاید. مرواریدهای غلطان و اصیل و سنگهای گرانبها و درخشان و زربفت‌های بی‌رقیبش زینت‌بخش خانواده‌ها و گستردگی فروشگاه‌های شخصی آنها باشد.

شناخت بیگانه از چنین کشوری، دیرین‌ترین روابط ایران و روسیه را فراهم آورد، روابطی که جنبه‌های مثبت و منفی فراوانی متوجه مردم ایران ساخت، و مطالعه دقیق آن برای تمام افراد جامعه به‌ویژه نسل جوان و متأسفانه تاریخ‌گریز لازم و ضروری به نظر می‌آید. این روابط از سال 1475 میلادی، برابر 880 ه.ق در دوران ایوان واسیلیویچ (Ivan Vassiliewitch) سوم آغاز گردید. در این زمان مارک روفو (Marc Ruffo) نامی با عنوان سفارت خود را به دربار اوزون حسن رسانید و مورد پذیرش و احترام قرار گرفت، ولی به درستی دانسته نیست که این سفیر چه درخواست‌هایی داشته و چه موفقیت‌هایی به‌دست آورده است.

پس از آن در سال 1503 م، یعنی سلطنت شاه اسماعیل اول، رابطه مجددی برقرار گردید که گویا رسمیت چندانی نداشت، آمد و رفت‌های انفرادی یا کاروانی بود و بس، که در سال 1563 م برابر سال 972 ه.ق، آخرین دهه زندگی شاه تهماسب، صورت رسمی و دولتی یافت.

برخی از کشورهای اروپایی، مخصوصاً انگلستان که شیوه استعماری و استثماری پیش گرفته بود، بهترین راه چیرگی مورد نظرش را در عبور از مرز دوستی! و اعزام سفیر و ارسال هدایا دانسته و در سال 1562 م اولین هیئت اقتصادی و سیاسی خود را به ایران فرستاد. آنتونی جنیکینسون(Anthoni Jenikinson) دریانورد ماجراجویی که در کشور روسیه یک شرکت تجارتی بنیاد نهاده بود، به ظاهر از سوی خود ولی از طرف و به دستور ملکه الیزابت (Elizabeth) اول با عنوان سفارت راهی ایران گردید تا نسبت به برقراری داد و ستد بازرگانی بین ایران و انگلستان کاری بنیادی انجام دهد. ایوان مخوف (Ivan Terrible) هم از فرصت استفاده کرد و از سوی دربار، خود به آنتونی جنیکینسون مأموریت ایجاد روابط داد و او با دو عنوان نمایندگی به ایران آمد. با همه کوشش به‌کار گرفته در ملاقات با شاه تهماسب، نتوانست نظرش را به برقراری رابطه فی‌مابین جلب و جذب نماید، و عدم موفقیتش را زاثیدۀ دوگانگی مذهبی اعلام نموده و می‌نویسد: چون در پاسخ شاه گفتم مسیحی هستم...

(... فوراً گفته شد، ای کافر، ما را هیچ حاجت و نیازی به دوستی با کفار نیست و از

من خواست که خارج شوم و در همان حال شخصی با یک سینی بزرگ پر از خاک از

عقب من روانه شده و تمامی راه مرا در داخل کاخ از جلو شاه گرفته تا در حیاط، به

هر کجا که قدم می‌گذاشتم، برای تطهیر خاک می‌ریخت.)

و به همین سادگی دو جهاندار قدرتمند از دستیابی به آنچه می‌خواستند بی‌بهره ماندند.

شاه تهماسب مردی متظاهر به دینداری بود ولی نه بدان پایه که بیگانگان را نپذیرد، چون در همان زمان هم مسیحیان دیگری به دربار آمد و شد داشتند و اگر پیرامون این روابط مورخان ایرانی اشاراتی مفصل و روشن‌تر می‌نمودند، می‌شد بهانه شکست آنتونی را به گونه درست‌تری تجزیه و تحلیل نمود. نوشته او مبهم و تردیدزاست و نشانه ثبوت شک حاصله را می‌توان از محبت شاه تهماسب در پذیرفتن آرتور ادواردز (Arthur Edwards)، جانشین او در شرکت مسکوی به سال 972 ق برابر 1566 م پیدا نمود.

وی بعد از آمدن به ایران و اعلام سفارت خود از سوی روس‌ها به سادگی موافقت و اجازه شاه را به‌دست آورد، شرکت مسکوی (شرکت انگلیس و روسیه) از پرداخت حقوق گمرکی معاف بوده و عمال شرکت هم با استفاده از این معافیت، بدون پرداخت راهداری، در سراسر کشور به رفت و آمد تجاری اشتغال ورزند.

تلاش دیگر روسیه در ایجاد مناسبات متأسفانه به گونۀ هجوم دزدان دریایی ثبت گردید...

(... به دربار ایران خبر رسیده بود که چند کشتی دزدان بحری در دریای خزر پیدا

شده که اغلب در گیلان و مازندران دستبرد می‌زنند.)

کارکنان این کشتی‌ها با مسالمت و نرمش و به بهانه‌های فریبنده در سواحل شمالی ایران پهلو گرفته، آنگاه با حملات غافلگیرانه مردم را غارت می‌نمودند و در صورت مقاومت از کشت و کشتار ابایی نداشتند. عمال این مهاجمان که منافع کشتیرانی انگلیسی را در دریای خزر نیز به مخاطره می‌افکندند، اگرچه نه زود، لیکن به هر حال پایشان از آبهای ایران کنده می‌شد، منتهی این‌گونه دست‌اندازی‌ها در مردم رمیدگی خاطر ایجاد کرده و اثر نامطلوبی در روحشان به‌جای می‌نهاد.

برخی‌ها انگیزه ایجاد روابط را فراوانی محصول ابریشم ایران و منافع سرشاری که از تجارت آن متوجهشان می‌نمود پنداشته‌اند و البته این عامل مؤثری می‌توانست باشد ولی روس‌ها به گیلان، که در آن زمان هم دروازه اروپا بود، توجه خاصی نشان داده و می‌خواستند این مدخل آبی را که مستقیم و بهترین راه نفوذ به داخل ایران و طریق وصول به آبهای گرم محسوب می‌شد در اختیار داشته باشند.

بعد از شاه تهماسب و مرگ مشکوک اسماعیل دوم، سلطان محمد خدابنده جایشان را گرفت. این مرد در دوران پادشاهی خود با توفان‌های مداوم سیاسی و نظامی رویارویی داشت و از این روی در سال 955 ه.ق هادی بیک نامی از درباریان معتمدش را به مسکو فرستاد و قهر تئودور ایوانویچ (Iwanowith) تزار روسیه را با حاتم‌بخشی شهرهای باکو و دربند به دریوزگی تمنّا نمود. این شرم‌آورترین بخشش تاریخی بود و اگرچه قطعیت نیافت ولی قابل توجیه هم نبود و نیست. تئودور ایوانویچ در پاسخ مثبت به این خیانت اسف‌بار، گرگوری واسیل چیکف (Gregori Vassiltchikoff) را به سفارت فرستاد. خوشبختانه این صفیر هنگامی به ایران رسید که سلطان محمد خدابنده را سرداران و درباریانش خلع و پسرش عباس را به شاهی برگزیده بودند.

گرگوری واسیل چیکف در 1589 برابر 11 رمضان 996 وارد گیلان گردید. در اینجا خان احمدخان گیلانی فرمانفرمای قدرتمند شرق گیلان به بهانه پذیرایی از مهمان دستور داد او و نماینده ایران هادی بیک را از حرکت به سوی پایتخت باز دارند و حتی هدایای تزار را به منظور حفاظت از دستبرد احتمالی از سفیر بازستانند. این دستور در واقع به سبب بی‌توجهی به رسم زمان بود، چون سفرا می‌باید هدایایی نه تنها برای پادشاه، حتی فرمانروایان محلی به‌همراه آورده و تقدیم حضور می‌نموده‌اند. ره‌آوردی که تقدیم خان گیلان گردید نه از جانب تزار روسیه، بلکه از وزیرش بوریس گودنف فئودرویچ (Boris Godunov Feodorowitch) بود و این را خان مایه تخویف خود شمرد. به هرحال بعد از دو ماه بالاخره خواجه حسام‌الدین لنگرودی وزیر خان موفق گردید به این بازداشت محترمانه پایان دهد و اجازه حرکت هیئت را به دربار شاه عباس اخذ نماید.

سفیر روسیه با احترامات شایان توجهی در 20 جمادی‌الاول 996 ه.ق به حضور شاه بار یافت و بعد از دو ماه و اندی کم با اصغای اعلام بخشش باکو و دربند به تزار، که در این موقع به تصرف دولت عثمانی درآمده بود، به مسکو بازگردید. در این بازگشت که از راه گیلان صورت گرفت، خواجه حسام‌الدین وزیر خان احمدخان هم به عنوان سفارت مسکو به اعضاء هیئت افزوده گشت تا از تزار درخواست برقراری روابط دوستانه سیاسی و بازرگانی را بنماید. تئودور ایوانویچ هم این خواسته را به رضا و رغبت پذیرفت و اعلام آزادگذاشتن جاده بازرگانی را نمود که دوستی فوق‌العاده و به سود طرفین بوده است.

هنوز دیری از این مسئله نگذشته بود که خبرگزاران از حمله قریب‌الوقوع شاه عباس به گیلان گزارش‌هایی تقدیم داشتند. خان احمد دگربار در جمادی‌الاخر سال 999 ه.ق سفیری به مسکو فرستاد و درخواست کمک نظامی نمود. سفیر خان به نام (توره کامل؟) در پنجم جمادی‌الاول سال 1000 ه.ق به دربار تزار بار یافت و موافقت او را در یاری رساندن به خان جلب کرد، ولی نوش‌دارو پس از مرگ سهراب بود، گیلان تسلیم شاه عباس شده و احمدخان هم به شیروان گریخته بود.

در تمام سال‌های سلطنت شاه عباس روابط ایران و روسیه به گونه حسنه ادامه یافت، اگرچه پی‌یترو دولاواله (Pietro della Valle) می‌نویسد:

(... روابط آنان با ایرانیان تعریفی ندارد و در بحر خزر و ولگا به کشتی‌های بازرگانان

ایرانی مرتباً دستبرد می‌زنند، با وجودی که فرمانروای مسکو با شاه ایران ادعای

دوستی می‌کند و گاه‌گاهی میان دو کشور سفیر رد و بدل می‌شود ولی باید گفت این

دوستی ظاهری است و در باطن هیچ یک از آنان یکدیگر را دوست ندارند و

اختلافات زیادی که ناشی از همسایگی است همیشه بین دو ملت در بین است.)

به هر حال صورت ظاهر حفظ می‌شد تا این که گراندوک روسیه الکسیس رومانوف (Allexis Romanov) پدر پطر (peter) کبیر در زمان شاه عباس دوم مصمم شد به روابط سیاسی و مناسبات بازرگانی دو دولت تحکیم بخشد، هیأتی مرکب از هشتصد نفر به همراه دو تن از مأموران سیاسی خود را به سفارت دربار صفوی فرستاد:

(... چون صفوی‌ها به مهمان‌نوازی عادت داشتند از مسکوی‌ها در یک قصر

باشکوهی پذیرایی به عمل آمد ولی به زودی معلوم شد که این عده تجاری می‌باشند

که برای این که از پرداخت حقوق گمرکی معاف شوند خود را به صورت سفیر در

آورده‌اند.)

همان خدعه دردناکی که نمی‌بایست صورت می‌پذیرفت، و این نیرنگ‌بازان آزمند توانستند با عجله و در مدتی کوتاه (... بیش از هشتاد هزار تومان فقط پوست ]بفروشند[ بقیه را باید از این رو قیاس کرد.)

این‌ها خیال می‌کردند، دولت و مردم از درک فریب‌کاری‌ها عاجزند. آنها مهمان‌نوازی و مهربانی ذاتی ایرانیان را به حساب سادگی و ناآگاهی گذاشتند و متوجه نشدند افشاء این نیرنگ چه زیان سنگینی را متوجهشان خواهد نمود و ثابت گردید که تصمیم قاطع شاه عباس دوم چه ضربه سنگینی به آنها وارد آورد، چون دستور داد محترمانه عذرشان خواسته شود.

الکسی رومانوف انتظار چنین برخورد تندی را نداشت و شاید حتی تصور این همه قاطعیت و قدرت را نمی‌کرد، از این عمل شدید رنجید و بر آن شد چشم‌زهری از ایرانیان بگیرد از این روی استنکو رازین (Stenko Rasine) رئیس قزاق‌های دن را تحریک به دست‌اندازی نوار ساحلی دریای گیلان نمود. شش هزار قزاق جنگجو در چهل فروند کشتی با هشتاد قبضه توپ وارد آبهای ایران شدند، با مکر و خدعه خود را بازرگانانی مشتاق به امر تجارت و خرید اجناس ایرانی نشان داده و بدون هیچ معارضی در گیلان پیاده و وارد شهر رشت شدند، به طرزی نامتعارف به خرید اجناس پرداختند. این سپاهیان بازرگان نما...

(... تظاهر می‌کردند که چیزی نمی‌فهمند و پول طلای فراوان برای اجناس عادی

خرج کردند، تجار ایرانی مدت پنج روز قزاق‌ها را ریشخند کردند و اجناس فراوان

به آنها فروختند و آنها را احمق تصور کردند.)

روشی که قزاق‌ها در پیش گرفتند، تنها جنبه فریب مردم داشت، می‌کوشیدند همه را بدینسان مشغول کرده و مانع از توجه به حضور بیشمار آنان در منطقه گردند، و چون هجوم همه آنها به یکباره در شهر ایجاد شک می‌کرد می‌کوشیدند به نهانی روزانه تعداد هزار نفر وارد شهر نمایند. متأسفانه سودجویی بیش از حد بازرگانان و پیشه‌وران، توجه مردم را از تجمع روزافزون قزاق‌ها باز گرفت. کسی از خود نمی‌پرسید چرا و به چه انگیزه بیگانگان چنین خاصه‌خرجی نشان می‌دهند؟، آنان نیز در همین کوتاه زمان به بررسی دقیق قدرت نظامی و استعداد جنگی گیلکان پرداخته و یقین کردند در مقابل بی‌دفاع و ناآزموده‌ای قرار گرفته‌اند. اطلاعات مکتسبه به آنها دل و جرأت داد تا...

(... یک مرتبه دست به شمشیر برده و هرکس را که سر راه دیدند از دم تیغ

گذراندند، همه خانه‌ها را غارت کردند و با غنایم بسیار و بعد از این‌که حداقل پانصد

نفر را کشتند به کشتی‌های خود سوار شده از ساحل دور گشتند...)

این عمل نیز نه با جنبه جنگی که به حیله و دور از مردانگی و جنگاوری زمان و به صورت اغفال انجام گرفت. به اعتقاد شاردن چون قزاق‌ها از مهلکه خود را رها یافتند...

(... برای مخفی داشتن نیّت اصلی چهار نفر از میان خود انتخاب نموده، با

اعتبار نامه سفارت به دربار ایران روانه کردند...)

این نمایندگان اگرچه در اصفهان به دربار راه یافتند ولی شاه عباس دوم به علت تهاجم از پذیرفتن آنها خودداری کرد، منتهی صدر اعظم وی اجازه یافت نمایندگان را به حضور خواسته و منظورشان را جویا گردد، در پاسخ گفتند ما شش هزار قزاق از رعایای دولت مسکو هستیم و چون تزار مسکو ما را دشمن می‌دارد، به امنیت خویش اطمینان نداریم به ناگزیر به عرصه دریا فرار نموده و با آگاهی که از عدالت پادشاه ایران داریم می‌خواهیم ما را در شمار رعایای خود آورده و اجازه اسکان در این کشور به ما بدهد و برای تایید نظم خود اعتبار نامه مخدوش و مغشوشی ارائه دادند که تا آخر نیز هیچ‌کس نتوانست آن را به درستی خوانده و ترجمه نماید.

در همین زمان نیز سفیری از مسکو وارد ایران شد و مکتوب امپراتور روسیه را از نظر گذراند که حکایت می‌کرد...

(... اطلاع رسیده عده‌ای از قزاق‌ها برای گریختن از قید اطاعت، ترک وطن گفته و

به ایران مهاجرت کرده‌اند، لذا از اعلیحضرت خواهش می‌شود آنها را نپذیرفته راه

ندهند چه همه یاغی و فراری هستند و هرگز در مملکتی به صداقت و دوستی عمل

نخواهند کرد.)

 امپراتور روسیه با ارسال نامه می‌خواست در نخست دولت خویش را از شائبه تحریک قزاق‌ها مبرّا نماید در دوم یاغی‌گری آنها را در باور دولت ایران بنشاند و در سوم دولت صفوی را به بهانه »عدم تنبیه و به راه راست آوردن این گروه و عدم تحویل‌شان« تهدید به قشون‌کشی نماید.

با تمام ضعف دولت، مردم آماده مقابله با تهاجمات بیگانگان بودند و ا ز شاه جداً می‌خواستند:

(... ناوگان ایران در دریای کاسپین برای مقابله با قزاقان که به سواحل خزران تهاجم

کرده بودند به حرکت درآید، اما یک ماه وقت را هنگام اجرای چنین طرحی تلف

کردند، چون قمر در عقرب بود(!!) مردم مملکت از دولت خود استعانت می‌کردند

اما به ایشان در کمال خونسردی جواب گفته می‌شد که قمر به عقرب است... این

صورت سخت مشئوم است، در چینن موقعی همه چیز خطرناک می‌باشد، تعطیل

مطلق اولی‌تر و امتناع احسن وجوه است...)

شگفتا از دولتی که خواسته مردم را با چنین روش خرافاتی پاسخ گوید، اساساً سعد و نحس ستارگان در امری حیاتی چه تأثیری می‌تواند داشته باشد. در این پاسخ ضعف قاطع دولت صفوی چشمگیر است، بوی پوسیدگی ریشه سلسله صفوی به مشام می‌رسد، البته اگر به احقاق حق مردم ترتیب اثری داده نشد، تهدید توخالی روس‌ها هم جنبه عملی نیافت، منتهی زمان داشت به زورمندی دست دشمن می‌افزود. پطر کبیر را به زمامداری کشور پهناور روسیه و شاه سلطان حسین ضعیف‌الاراده و بازیچه دست منفی بافان را به سلطنت ایران رسانید، آن فرمانروای واقع‌گرا و ناسیونالیست به عظمت روسیه عشق می‌ورزید، برای رسیدن به آبهای گرم و ارتباط کشورش با دنیا توجه عجیبی به ایران نشان داد و هیئتی زیر نظر ایسرائل اوری (Israel Orii) به سفارت ایران فرستاد. هیئت همراه که تعدادشان هم اندک نبود بازرگانانی سودجو با کالاهای فراوان بودند و در واقع عنوان هیئت، سرپوشی در فرارشان از پرداخت هزینه‌های گمرکی و مالیاتی بوده است که سلطان حسین به‌جای برخورد قدرتمندانه با این غارتگری، روشی کاملاً نرم و احترام‌آمیز پیش گرفت، دیده را ندیده انگاشت.

با آمدن این هیئت شایعه احتمال حمله و تصرف گرجستان و ارمنستان توسط تزار مسکوی در اصفهان بر سر زبان‌ها افتاد. مردم چون می‌دانستند فاقد دولتی قاطع و مقاوم‌اند و سلطان حسین به هیچ عنوان حریف میدان نیست، به ناگزیر روشی احتیاط آمیز نشان داده و می‌نمایاندند خواهان جنگ و درگیری نیستند و خوشبختانه این شایعه نیز پایه و اساس درستی نداشت و هنوز روسیه به خود اجازه چنین تهاجمی نمی‌داد، ولی افغان‌ها پیش گامی کرده و به ایران تاختند و فرمانروای در خود گمشده صفوی به بدترین گونه‌ای زبونی را پذیرا و تسلیم مهاجم گردید.

در این روز و روزگاران گروهی سیاسی و اقتصادی به سرپرستی افسری لایق و جوانی شایسته و کنجکاو به نام آرتمی وُلینسکی (Artemi Volynski) به ایران آمد، این مأمور سیاسی آموزش دیده می‌باید در گیلان آگاهی‌های لازمه را کسب و اخذ نموده، همراه نقشه‌های حساس جنگی به دربار تزار گزارش دهد. به همراه این هیئت آموزش یافته، عده‌ای سرداران لشکری و کارکنان کنسولی و بازرگانی موظف به بررسی دقیق اوضاع نظامی و اجتماعی گیلان و دیگر ایالات نوار ساحلی بوده‌اند.

پطر می‌خواست با دریافت گزارش واقعی جغرافیایی و نظامی و مطالعه آن تصمیمی منطقی و سودمند برای حمله به ایران بگیرد، آرتمی وُلینسکی اصرا عجیبی داشت که امپراتور از اوضاع پریشان و درهم ایران سود جسته و هر چه زودتر به گیلان حمله‌ور گردد، و اطمینان می‌داد هیچ قدرت مقاومی برای سد پیشرفت روس‌ها وجود ندارد. از این روی پطر با یقین کامل دو فوج مجهز روسی به فرماندهی سرهنگ شیپوف (Shipov) جهت تسخیر گیلان و مازندران فرستاد. افواج روسی در نوامبر 1722 م در بندر انزلی از کشتی پیاده شدند و واقعاً بدون برخورد با مانع و رادعی گیلان را متصرف شدند و شیپوف مدت یکسال یعنی تا ماه مارس 1723 م در این منطقه حساس به فرمانروایی مطلقه پرداخت.

شگفتی برانگیز است که آب و هوای گیلان به یاری مردم آمد، نه از شاه مدد خواست و نه به جانبازی‌های مردم گیلان چشم دوخت و متکی شد و نه از هیچ مرجع و مقام فردی خواست، رایگان و بدون توقع صفوف دشمنان را مورد هجوم بی‌امان قرار داد، بیماری ناشناخته و کشنده‌ای به جان سپاهیان مهاجم مستولی ساخت. این بیماری یقیناً وبا و طاعون نمی‌توانست باشد زیرا همه‌گیر نبوده است، اگرچه دکتر لارنس لوکهارت (Lawrence Lochart) معتقد است که بیماری وبا بوده و از قول مانشتین (Manstein) سیاح آلمانی می‌نویسد:

(از همان حمله اول بر گیلان و سایر ولایات نزدیک آن، روسیان را بیماری ]و[

تلفات بسیار رسید، لشکریان روسی، مخصوصاً آنان که در گیلان بودند، چون مور و

ملخ می‌مردند... به روسیان در طی مدتی که سرگرم اشغال نواحی ایران بودند میان

یکصد و سی تا دویست هزار تن از بیماری تلفات وارد آمد...)

بنابراین آمار روشن، چگونه می‌توان نیروی عظیم مهاجم را فقط به دو فوج محدود کرد؟ تازه اگر سلطان حسین در ضعف هم نمی‌بود از کجا می‌توانست از عهده چنین سپاه انبوه و مجهزی به سادگی برآید. بنابراین عدم مقاومت مردم گیلان قابل توجیه می‌تواند باشد، ولی همین مردم بسیار زود به خود آمده و حرکتی جانانه نشان دادند.

در این زمان سلطان حسین کاملاً تسلیم محمود افغانی شد، هرج و مرج داخل کشور به اوج خود رسید، شاه تهماسب هم که خود را جانشین پدر می‌شناخت، با جنگ و گریز خویش را به تبریز افکند تا هسته مقاومتی به وجود آورد و کشور را از بن‌بستی خطرناک برهاند. این حرکت ایجاد دلگرمی می‌کرد و مردم احساس می‌نمودند نقطه اتکایی پیدا کرده‌اند، گیلک‌های ایران‌دوست، اگرچه در شرایط بحرانی زمان و غافلگیری سپاهیان روس نتوانسته بودند در مقابل تجاوز بیگانه مقاومتی نشان دهند، قوت قلبی یافته، به یکبارگی از خواب خمودت بیرون جهیده، از حکام محلی چاره کار جستند و آنها هم از تهماسب دوم کسب تکلیف نموده و پیشنهاد نبرد با روس‌ها را دادند...

(... حدر ]حیدر[ خان از آستارا عرض حالی به شاه نوشته است و اظهار داشته

است که می‌تواند دوازده هزار سپاهی، هشت هزار تن از مردم تالش و چهار هزار تن

ایرانی گرد آورد و اگر شاه هر سر آنان را یک تومان بدهد، به هر کجا که فرمان رود

روی خواند آورد و روسیان را، به فرمان او از پیش برخواهند داشت، شاه در

جواب او نوشته است شما را به سرداری لشکر منصوب می‌داریم، مداخل رشت

دوازده هزار تومان است می‌توانی آن مال را گردآوری و به روسیان دهی تا راضی

شوند و از سر گیلان برخیزند، و اگر نمی‌خواهند این دوازده هزار تومان بگیرند و از

کشورم بیرون روند، هم می‌توانی این دوازده هزار تومان را در میان لشکریان خویش

پخش کنی، تا به جنگ روسیان روند و خواهی نخواهی آنان را از کشور من

برانند.)

شهریار واژگون‌بخت صفوی، آهوی ناگرفته به دشت می‌بخشید، به جای آنکه از چنین پیشنهاد ایران‌خواهانه سود جسته و خویش را به آغوش گشوده مردم بیفکند و به یاری صمیمانه آنها حقوق پایمال شده ملی را باز ستاند، با زبونی و تردید آشکار وعده به مداخل فرا چنگ نیامده می‌دهد، و آنگاه که مردم حیدرخان را زیر سئوال می‌برند با تأثر و تأسف او در محفلی اعلام می‌دارد...

(... من چه می توانم بکنم؟ شاه مرا اجازت نمی‌دهد که هیچ کاری را به انجام آورم،

وگرنه من شبگاه، ناگهان به روس‌ها می تاختم و آنها را می‌کشتم و پراکنده

 می‌ساختم.)

با این وصف حاکم گیلان در اوایل 1723 م برابر اواخر 1134 ه.ق از مقاومت‌های پراکنده مردمی سود جست و با تشکیل نیروی بیست هزار نفری به پایگاه روس‌ها واقع در کاروانسرای بیرون شهر پیربازار حمله‌ور گردید. سرهنگ شیپوف که پیشاپیش از ناآزمودگی نیروهای مردمی آگاهی داشت، پیش از آنکه در محاصره قرار گیرد با سربازان مجهز از پایگاه بیرون آمده و به مدافعین ایرانی تاخت و آنها را به سختی در معرض تیربار قرار داد و متفرقشان ساخت.

پطر بعد از این جریان شیپوف را احضار نمود و در رأس نیروهای کمکی فراوان سرتیپ واسیلی یاکوب لوویچ لواشف (Vassili yakoblowich Levashov) را به گیلان فرستاد.

شاه تهماسب دوم که می‌توانست حد اعلای استفاده را از نبرد پراکنده مردمی کرده و نه تنها روس‌ها که افغان‌ها و دیگر مدعیان را هم سر جایشان بنشاند، قدرت درک و شناخت موقعیت را نداشت و در عین عجز و انکسار اسماعیل بیک اعتمادوالدوله را به نزد پطر فرستاد و از او خواست در این زمان که تسلط افغان‌ محرز گردیده بجاست اگر تزار از وی پشتیبانی نموده و پایه‌های لرزان سلطنتی در حال فروپاشی را استحکام بخشد. برای او و اسماعیل بیک مسئله حقوق قانونی و استقلال کشور مطرح نبود، آنها می‌خواستند به هر قیمتی که میسر باشد در مقام خود باقی بمانند، چند روزی به کشور و مردم حکومت کنند و شعله آرزوها را فروزان و گسترده‌تر بدارند، کاری به فردا نداشتند و این دو روزی را که در آن بوده‌اند غنیمت می‌شمردند، از هیچ‌گونه حاتم‌بخشی وقیحانه برای ابقاء خویش نمی‌هراسیدند، و زیر قراردادی صحه گذاشتند که صراحتاً تائید می‌کرد...

(... اعلی حضرت شاه، شهرهای دربند و باکو را با تمام زمین‌ها و جاهایی که مابین

دو شهر بسته است و در کنار دریای خزر جای دارند و نیز ایالت گیلان و مازندران و

استراباد را برای تصرف و تصاحب ابدی، به اعلی حضرت امپراتور سراسر روسیه

واگذار می‌کند و این سرزمین‌ها ازین زمان تا جاودان متعلق به اعلی حضرت

امپراتور سراسر روسیه و در تابعیت او خواهد بود و اعلی حضرت امپراتور،

سراسر این نواحی را بدان سبب مایل است به عنوان پاداش ]!؟[ بگیرد که سپاهی که

اعلی حضرت امپراتور برای یاری اعلی حضرت شاه در برابر شورشیان می‌فرستد،

در آنجا نگهداری شوند زیرا برای نگهداری این سپاه از اعلی حضرت شاه کمک

مالی نخواهد شد...)

وقتی که متن کامل قرارداد مطالعه شود، متوجه می‌گردیم که پطر کبیر چگونه از بی اطلاعی و ضعف پدر و پسری برای غصب حق مسلم ملتی بزرگ و کهن سوء استفاده کرده و دست دوستی و کمکی که بسویش دراز گردید از شانه کنده است. این سوء نیت آنگاه نمایان‌تر می‌شود که با غاصب چپاولگری چون اشرف افغان عهد مودت می‌بندد و در عهدنامه‌ای که به امضای محمد صیدال سپهسالار،و بیگلربیگی، و میرزا محمد اسماعیل، و عمر سلطان، و حاجی ابراهیم معتمدین مهاجم و سرتیپ واسیلی یاکوب لوویچ لواشف فرمانده سپاهیان روسی در گیلان رسیده است، تمام...

(... نواحی ماسوله و شفت و کهدم و تمام دارالمرز تا سرحدات ایالتی سابق خود...

]و[ پس از عبور از شفت، از سرحدات آنها شاهراه واقع در میان گیلان و قزوین،

در میان کهدم و زیتون رودبار، تا محله نقله‌بر که در آنجا کاروانسرا هست و آن

کاروانسرا در طرف متعلق به روسیه...)

باقی می‌ماند...

روس ها در مدت ده سال هر چه خواستند کردند و هر چه کردند هیچکس اجازه بازخواست و چون و چرا نداشت.

^{به‌راستی تاریخ سنگ صبوری است که ذره ‌ذره اجزایش از رمز و راز تشکیل گردیده است و باید برای شناخت خویش و حفظ استقلال و آزادگی، حرف حرف آن را دقیقاً خواند و به یاد سپرد.}

 

ايتا کۊچي دانه داستان

_ الؤ

_ جانم بفرمائيد

_ سلام

_ سلام بلاميسر، شيمي مؤشکلʹ بفرمائيد 

_ آقا،  شمرأ بۊخۊدا بيگيد أمان چي وا بۊکۊنيم ؟

   ايوار ايوار گيره گيره گيره، يؤکؤ سرا ده

   تا خائيم أمي کارانʹ فأرٚسيم، دۊمرتبه گيره، ايجۊر کي گؤفتن نشا

   تا أئيم فکرˇچاره بۊکۊنيم، سرا ده

   ايتا دو سه رۊز خبري نييه، گيمي تۊمانأ بؤسته دئه، ناخبر ايواردم گيره،

   چي جۊر گيفتن کي مۊسلمان نيدينه کافر نيشناوه.

   چي دردˇسر، هتؤ هأى گيره سرا دئه، گيره سرا دئه، گيره سرا دئه، گيره . . .

_ خأب بره بؤرسن، مرأ بۊگۊ بيدينم چيزˇ ناباب چي بۊخۊردي؟

_ چيزˇ ناباب چي بۊخۊردم؟ يني چي؟!

_ آقا، شۊمأ حؤکمن ايتأ چيزˇ ناباب بۊخۊردي أتؤ ديل‌درد ؤ شکم‌پيچه جا

   کلافهʹ بؤستي دئه.

_ نه بره، ديل‌درد چيسه، شکم‌پيچه کؤنه

_ زأى جان، أني کي تۊ گي، ايتأ اۊفۊنتˇ شديدˇ داخلي‌ صفت‌نيشانه،

   وا بأئي مي ورجأ ماينه بيبي

_ آقاىˇ مؤترم، اۊفۊنتˇ چي، ماينه‌-يه چي، من ماتؤرسوارم بره

_ هرکي بيبي، وا ماينه بيبي، ائتمالنم مسمۊمʹ بؤسته دأري

_ آقا، بلاميسر، من ماتؤرسوارم، مي منظۊرم أ نيرويˇ انتظامي-يه،

   ايرۊز ماتؤرسوارانˇ ره بيگير بيگير را تأوده،

   ايتأ چن رۊز سرا دئه، هني ايرۊزده گيره، بدجۊرم گيره، يؤکؤ سرا دئه،

   ايوار ايوارم گيره گيره سر . . .

_ خأب بره خأب، أيأ درمانگايه، ماتؤرسوار ؤ نيرويˇ اينتظامي-يم به أمان ربتي نأره

_ مرأ فأني، اۊيأ صداسيما نييه مگه؟

_ نه بره، درمانگايه، درمانگا، تلفنˇ نؤمرهˈ ايشتوائي بيگيفتي

_ آئۊ، بخشي مرا

_ بسلامت

ايتا کۊچي دانه داستان

<sup><sub>ايسلامي تمدنˇ کيتابˇ جا، چارۊمي جلد:

گيدي وليد بن عبدالملک، مسيئيانˇ دۊعاخانه پۊشتˇبامˇ جا،

اۊشانˇ زنگˇ صدايأ ايشناوه
 
وأورسه: أن چي صدا‌يه؟

گيدي: مسيئيانˇ دۊعاخانه شينه

گه: بيشيد ساختمانˈ واچينيد، خؤرئم اۊشانˈ ياور دهه

پۊر زمات جه أ بيخۊدي کار دٚنوارسته بۊ کي، دۊعاخانه جا،

جغرزˇ ئي مۊشته خاک، هي صفت‌نيشان نمانه

مسيئيان، شکايت برٚده رۊميانˇ شا جأ، گیدي،

أشانˇ پيله‌کسˇ بينيويشته أمي دس دره، أمي أمرأ قؤل ؤ قرار بنا بۊد،</sub></sup>

أمرأ کاغذ فأدأ بۊد کي آزاديم... غۊراب بزئده...

^_*
*
*

^{_{نفايس‌الفۊنۊنˇ کيتابˇ جا، جه مأمۊدبن مأمد آمؤلي، (تصوفˇ جلد):
 
حضرتˇ علي، خۊ يارانˇ مرأ، کۊفه}} بيرۊنˈشؤن دۊبۊ کي يؤکؤ،

 

^{_{مسيئيانˇ دۊعاخانه زنگˇصدا، هچين هۊ چاکˈ پۊرأ کۊد}}

ايمامˇ ياران خۊشانˇ گۊشʹ <sup><sub>تيجأ کۊدد، بيديند ايمام چي فرمان دهه-يأ؟

علي بۊگفته: دأنيدي أ صدا، هـۊزارˇ أمرأ، چي خأيه بگه؟ 

بۊگؤفتيد: ايمام بئتر دأنه

علي بفرماسته: أ صدا گؤفتأن دره:

لا الله الا الله

حقاً حقا

حقاً حقا

حقاً حقا

*
*
*

علي-يأ گؤفتيد مۊسلمانانˇ خليفه، وليدم ...</sub></sup>