زيويشˇ دأبأن ؤ سرطأنˇ معده وأرسي گيلأنˇ دۊرۊن

 

زیویشˇ دأبأن ؤ سرطأنˇ معده وأرسي گيلأنˇ دۊرۊن

دۊکتۊر مأمدرضأ کۊهسأري

گيلکي وأگردأن: نيمأ رهبر 

 

خۊلأصه

پيش-گب: سرطأنˇ معده, ويشتري آمأرأ گيلأنˇ دۊرۊن دأره ؤ اۊشأني کي أ مۊشکيلˇ مرأ درگيريدˇ ايشنأختنˇ هزينه-يم زييأده ؤ آمأرˇ مرگ ؤ ميرم أنˇ شين خأيلي زييأده. أ مقأله دۊرۊن اۊ عوأملي کي خۊردني-يأنˇ دۊرۊن مۊمکينه دبه ؤ خطرنأک يأ ميکرۊبي (هليکؤبأکترپيلۊري) ببه وأرسي بؤبؤسته, يأ چيزأني کي خۊردني-يأنˇ دۊرۊن دره ؤ معده کأنسرˇ وأولأجˇ مرأ ارتبأط دأريدي نى وأرسي بؤبؤسته, هأتؤ تغذيه بهدأشتˇ وأولأج کي بأعيث به أ مريضي جأ زۊتر وأخبأ بيد, تغذيه دأنشˇ مرأ أ مقأله دۊرۊن وأرسي بؤبؤسته.

هدف: سرطأنˇ معده چۊنکي خۊرد ؤ خۊرأکˇ مرأ ارتبأط دأره, تغذيه دأنشأ بۊجؤر بردن تأنه أ مريضي وأولأجˇ جۊلؤيأ بيگيره ؤ أ وأرسي أ هدفˇ مرأ گيلأنˇ دۊرۊن أنجأم بؤبؤسته کي زيويشˇ دأبأن ؤ سرطأنˇ معده ارتبأطأ مألۊم بۊکۊنه.

موأد ؤ دأبأن: أ وأرسي دأب مؤرد - شأهيدي ايسه کي رشتˇ بيمأرستأنˇ مريضأنˇ سر أنجأم بؤبؤسته کي دۊتأ دۊتأ جۊفتأ بؤسته دأرد. کسأني کي وأرسي أشأنˇ سر أنجأم بؤبؤسته 144 تأ مريض بيد کي سرطأنˇ معده دأشتيد ؤ 398 نفر شأهيد (چۊم پزشکي بخشˇ جأ) بيد. همه-دأنه ايتأ وأورسنأمه-يأ پۊرأ کۊدد. هرتأ ره شأ گؤفتن 2 تأ شأهيد کي تقريبن أشأنˇ همسلأمأل بيد (3± سأل) ؤ أشأنˇ جنس ؤ اينکي چن وخت (2هفته) بستري بيدˇ جأ وأرسي بؤبؤستد. ايصلأ بؤبؤسته شأنسˇ نيسبتأن (Adjusted odds ratio) 95٪ ايطمينأنˇ مرأ, بييأفته أرزيأبي-يأنˇ ره ايستفأده بؤبؤسته ؤ وأشکأفتنˇ ره رگرسييؤنˇ مؤدلˇ جأ ايستفأده بؤبؤسته.

نتيجه-أن: پأپرۊس کشئن ويشتري مأله-يأ سرطأنˇ معده سر دأشتي (5/5-2/1:CI ؤ 8/2=OR). پأپرۊس کشئنˇ دأب (أکه تأ هسأ, أکه شۊرۊ بۊکۊده ؤ درأزˇ رۊز چقد کشه) سرطأنˇ معده مرأ ارتبأط دأشتي. أن کي سرطأنˇ معده ؤ ألبأخي دأبأني کي وأرسي بؤبؤسته (چۊتؤ غذأ خۊردن ؤ ايقتصأدي-ايجتمأعي وضييت) همأ ربط دأريدي يأ نأ, چيزي نييأفتيم.

پس-گب: پأپرۊس کشئن ويشتري مأله-يأ أ سرطأنˇ سر أ سأمأنˇ دۊرۊن دأره.

کيليد وأجه-أن: پأپرۊس کشئن, خۊرد ؤ خۊرأک, سرطأنˇ معده

عۊمۊمي جرأحي جرگه اۊستأديأر - گيلأنˇ عۊلۊم پزشکي دأنشگأ

 

 

پيش-گب: سرطأنˇ معده سرطأني ايسه کي خأيلي وأولأج دأره, بۊخۊصۊص گيلأنˇ دۊرۊن(1). أ مريضأنˇ زيويشˇ درأزه, ايسألˇ دۊرۊن 20٪ کمتره (2). ايمرۊ سرطأنˇ معده مريضأنˇ ايشنأختن سخته ؤ أنˇ هزينه-يم زييأده. هأنˇ وأسي أگه زۊتر أنˇ جۊلؤيأ بيگيريم بئتره تأ اينکي بخأييم دکفتنˇ پسي اۊنأ عيلأج بۊکۊنيم (6-3). پيشگيري برنأمه-أنˇ مأله, بستگي به أن دأره کي أمي دأنش, اۊ چيزأني کي بأعيث به أ مريضي-يأ دۊچأرأ بيمˇ جأ چقد ايسه. چيزأني کي بأعيث به أ مريضي-يأ دۊچأرأ بيم زييأده, هليکؤبأکترپيلۊري عۊفۊنتˇ مأنستن (13-7), گۊرۊ خۊني-يه A, کۊنه بۊکۊده گأستريت, پأپرۊس کشئن, دوأ خۊري. شؤغلأن (16-14), خۊشأنˇ دؤر ؤ ور (17-15), گۊشت, نمک-بزه گۊشت ؤ تخميري گۊشت (19-18), دۊدي يؤ تخميري غذأئأن (22-20) أ وأرسي دۊرۊن وأشکأفته بؤبؤسته. اۊنˇ عوض ايتأ منفي ايجأنأيي سرطأنˇ معده مييأن ؤ مئوه ؤ سبزي-يأنˇ (35-22 ؤ 18) خۊردنˇ دۊرۊن ؤ سير (37 ؤ 36) ؤ چأيي وأخۊردنˇ دۊرۊن (34-23 ؤ 38) گۊزأرش بؤبؤسته. أممأ أ خطرنأکˇ چيزأنˇ مرأ رۊبۊرۊ بؤستن, به زمأت ؤ جأجيگأ ؤ اۊ آدم-نفرأني کي اتمأل دأره به گزأ شيدأ بستگي دأره. أمأن أ گۊزأرشˇ دۊرۊن حقˇ سأى بۊکۊديم اۊ چيزأني کي سرطأنˇ معده-يأ جأمعه دۊرۊن وأولأجأنه-يأ نيشأن بديم ؤ أشأنˇ آوجأنأ وأد بزنيم ؤ وأرسي بۊکۊنيم.

 

موأد ؤ دأبأن

أ وأرسي دأب مؤرد - شأهيدي ايسه کي سألˇ 1379 رشتˇ بيمأرستأنˇ مريضأنˇ سر أنجأم بؤبؤسته کي دۊتأ دۊتأ جۊفتأ بؤسته دأرد. تۊمأمˇ مؤردأن, اۊ مريضأني کي رأزي درمأني-آمۊزشي, دأنشگأيي مرکزˇ دۊرۊن خۊفته بيدˇ جأ بيگيفته بؤبؤسته.

معده أولي-يه سرطأن (کد ICD: 151) بيمأرستأني پرونده-أنˇ خأندنˇ جأ تشخيص بدأ بؤبؤسته کي اۊشأنˇ بأفتي نۊمۊنه-أ پأتؤلؤژيست به عؤنوأنˇ آدنؤکأرسينؤمˇ سرطأن تأييد بۊکۊده.

151 تأ معده أولي-يه سرطأنˇ جأ, 5 نفر خأيلي نأآوأل بيد ؤ نتأنستيد أمي مرأ بۊگۊ بيشتأو بۊکۊنيد ؤ دۊ نفرم أصن گب نزه-ييد. بيلکؤل 144 نفر (4/95٪) أ وأرسي دۊرۊن شرکت بۊکۊديد.

بيمأرستأني وأرسي-يأن نأخبري بۊ, کي أشأنˇ سند ؤ سأل (3± سأل) ؤ جنس ؤ بستري مؤقه (2± هفته بۊگۊبيشتأوˇ پسي) کي تۊتۊنکأرأنˇ چۊم پزشکي بخشˇ جأ (چۊمˇ تخصۊصي بيمأرستأن) دؤجين بؤبؤستيد. أ مريضأن کأتأرکت, گلؤکؤم, چۊمˇ نيني جيجأکي ؤ شبکييه وأدأهستنˇ جأ کۊري برديد. أشأن هيدأنه وأرسي نؤبؤستد. 406 تأ شأهيدˇ مريضˇ جأ کي وأرسي ره دؤجين بؤبؤسته-بۊد 398 نفر (0/98٪) قۊبۊل کۊدنˇ پسي بأمؤده وأرسي (Cross over)  دۊرۊن. مريضأن همه-دأنه (542 تأ مريض شأهيد) مۊتقأطع دأبˇ مرأ (اۊشأن وأرسي فرضييه-أنˇ جأ وأخب نيبيد) وأرسي بؤبؤستد. جرگه-بندي بؤبؤسته ايطلأعأتˇ جمأ کۊدنه, مۊنظمˇ وأورسنأمه جأ ايستفأده بۊکۊديم تأ أمي دأده-أنˇ خطأ کي يأدآوري-يأني کي مۊمکينه سأب ببه-يأ کمأ کۊنيم. أ وأورسنأمه-يأ مريض خۊ ميلˇ مرأ پۊرأ کۊده ؤ اۊشأني کي سوأد نأشتيدي رئم اينفر أشأنه بخأنده ؤ اۊنˇ آوج ثبت بؤبؤسته. أ وأورسنأمه دۊرۊن أ ايطلأعأت دۊبۊ: اليف) زمينه-يي خۊصۊصييتأن, ب) زيويشˇ دأب مثن پأپرۊس کشئن ؤ چۊتؤ غذأ خۊردن ؤ ج) شؤغلˇ سأبقه.

نۊمۊنه-أنˇ پأپرۊس کشئن ؤ اۊ ايطلأعأتي کي گه أکه شۊرۊ بۊکۊده, چنتأ کشه, کم کشه يأ زييأد, أکه تأ هسأ کرأ کشه ؤ أکه دئه نکشه ثبت بؤبؤسته. هدفأنˇ وأشکأفتنˇ ره, سيکأري کسي-يأ بۊگؤفتيم کي نأقلن ايسأل, هر رۊز ايتأ نخ بکشه-بي. قبلي سيکأري-يم کسي-يأ بۊگؤفتيم کي نأقلن 6 مأ قبلˇ اينکي سرطأن تشخيص بدأ ببه ترکأ کۊده-بي. غذأ خۊردنˇ دأبم, 10 سأل قبلˇ اينکي بۊگۊ بيشتأو بۊکۊده-بيمه.

موأد غذأيي-يي کي أشأنˇ ايطلأعأت جمأ بؤسته دأره أشأنيد: چأيي, تخميري گۊشت, مأيي يؤ أشبل, دۊدي غذأئأن, خييأر ؤ شۊرˇ کلم, سير ؤ دسأنه بأقلأ, أشأني کي ايسٚم ببرديمˇ جأ چقد مصرف بۊکۊدده نى وأرسي بؤبؤسته. ألبأقي غذأئأن أليف) سبزي-يأن ؤ مئوه ب)گۊشت ج)مۊنأسيب, أنˇ وأسي کي مألۊم ببه کؤيتأ غذأ بئتر ايسه ره ايستفأده بؤبؤسته. أن کي مريضأن 5 سأل ايتأ محلˇ دۊرۊن بئسأبيد يأ ويشتري سألي کي ايتأ محلˇ دۊرۊن بزيوسته-بيدأ, به عؤنوأنˇ اۊشأنˇ محل حيسأب بۊکۊديم. شؤغلي سأبقه-يم شؤغلأني-يأ به حيسأب بأورديم کي نأقلن ايسأل اۊ شؤغلˇ دۊرۊن بئسأبيد کي چأر تأ جرگه دۊرۊن جأ بدأييم: ايدأري, صنعتأني کي ضرر رسأنه, بجأرکأر ؤ ألبأقي-يه مؤردأن. صنعتأني کي ضرر رسأنه فلزي صنعتأنˇ مأنستن, نفت, شيمييأيي يؤ سمنتˇ کأرخأنه-أن بيد.

ايقتصأدي يؤ ايجتمأعي وضييتˇ وأرسي ره, أشأنˇ درآمدأ أشأنˇ خأنوأده آدم-نفرأنˇ مرأ, کؤيأ زيود (شأرˇ دۊرۊن, بيرۊنˇ شأر, يأ ديهأتˇ دۊرۊن) أشأنˇ وضع چۊتؤيه (خأنه أثأث) جأ وأرسي بۊکۊديم ؤ هأنˇ وأسي أشأنأ سه جرگه-يه ايقتصأدي-ايجتمأعي-يه بۊجؤر, وسط ؤ بيجيرˇ دۊرۊن بنأييم.

وأورسنأمه-أني کي تکميلأ بؤسته ؤ ايطلأعأتي کي مريضأنˇ پرونده-أنˇ جأ به فؤرمأن مۊنتقلأ بؤسته, ايتأ نأظرˇ جأ کؤنتؤرؤل به کي بزين کأمپيۊترˇ دۊرۊن ثبت به.

تۊمأمˇ ايطلأعأت SPSS  (39) نرم أفزأرˇ جأ ايستفأده بؤبؤسته. زمينه-يي عوأملˇ وأرسي کي همأ مأنستيدˇ ره Chi Square جأ ايستفأده بؤبؤسته. ايتأ تيکنيکˇ چن-مؤتغيره کي مؤرد-شأهيدي وأرسي-يأنˇ ره چأکۊده بؤبؤسته بۊ نى وأشکأفتنˇ ره ايستفأده بؤبؤسته.

يک-مؤتغيره وأشکأفتنˇ ره نى شأنسˇ نيسبتˇ جأ (98 درصد ايطمينأنˇ مرأ) ؤ آمأري ايجأنأيي جأ, أنˇ وأسي کي سرطأنˇ معده خطرنأکˇ عوأملأ مألۊم بۊکۊنه ره ايستفأده بؤبؤسته. مۊقأيسه بؤبؤسته شأنسأنˇ نيسبت نى Mantel-Haenszel دأبˇ مرأ, يأ لأيه-يي لؤجستيک رگرسييؤنˇ وأشکأفتنه ايستفأده بؤبؤسته (40). مردأکأن زنأکأنˇ جأ ويشتر پأپرۊس کشده پس أ شأنسˇ نيسبت, جنس ؤ سند ؤ سأل ؤ تحصيلأت ؤ ايقتصأدي-ايجتمأعي وضعˇ مرأ مۊقأيسه بؤبؤسته.

ايطلأعأتˇ چن-مؤتغيره وأشکأفتنˇ ره مشرۊطˇ لؤجستيکˇ رگرسييؤنˇ مؤدلˇ جأ ايستفأده بؤبؤسته. أنˇ وأسي کي ايجأنأ زؤجأنˇ دأبˇ ايطلأعأت آشکأرأ به, مۊوأجهه مؤتغير جرگه-بندي بؤبؤسته. أنˇ وأسي کي دؤرشينˇ عأدتأنأ به عؤنوأنˇ ايتأ خطرنأکˇ عأمل وأشکأفيم, مۊقأيسه بؤبؤسته شأنسˇ نيسبت(AOR) ايستفأده بؤبؤسته. أن کي دؤز-آوج همأ ربط دأريدي يأ نأ نى أ مؤدلˇ جأ ايستفأده بؤبؤسته.

 

نتيجه-أن

144 تأ مؤردˇ دۊرۊن أولي-يه سرطأنˇ معده جأ, هيستؤلؤژيکˇ تأييدˇ مرأ, 97 نفر مردأک ؤ 47 نفر زنأى بيد. مريضأنˇ سند ؤ سأل تقريبن 7/13±2/61 بۊ, تغييرأن 31 تأ 86 سأل به نيسبتˇ مردأى به زنأى 1/2 به 1 بۊ. شأهيدأن 406 نفر بيد کي 271 نفر مردأک ؤ 135 نفر زنأى (مردأى به زنأکˇ نيسبت 5/2 به 1) بيد. شأهيدأنˇ سند ؤ سأل 9/12±1/60 کي تغييرأن أشأنˇ شين 31 تأ 87 سأل بۊ. سند ؤ سأل, جنسييت, أذب يأ مۊتأهل, زيويستن-جيگأ, چن کلأس درز بخأنده ؤ ايقتصأدي-ايجتمأعي وضييت, أ دۊ تأ جرگه مييأن, اۊنقد ايختلأف نأشتي (جدولˇ 1).

جدولˇ 1: مريضأني کي سرطأنˇ معده دأريدي مۊقأيسه بيمأرستأني مدرکأنˇ مرأ

فرضييه-يي عوأملˇ زمينه-يي خۊصۊصيتأنˇ جأ

* مؤردأن ؤ شأهيدأنˇ مييأن أ مؤتغيرأنˇ جأ ايختلأفي ننأبۊ (05/0=P)

 

مريضأني کي سرطأنˇ معده دأشتيدˇ يک-مؤتغيره-يي OR مۊقأيسه ؤ أشأنˇ پأپرۊس کشئن ؤ أشأنˇ شؤغل ؤ غذأيي کي خۊريدي جدولˇ 2 دۊرۊن بأمؤ دأره.

شأنسˇ نيسبتأن, سند ؤ سأل ؤ جنس ؤ ايقتصأدي-ايجتمأعي وضييت ؤ تحصيلأتˇ جأ ايصلأ بؤبؤسته ؤ خألي, پأپرۊس کشئن أشأنˇ شين خأيلي زييأد بۊ (پأپرۊس کشئن عيلأوه-يه قبلي پأپرۊس کشئن (CI:1.4-4.4,OR=2.1 غذأ خۊردنأنˇ دأب مثن تخميري گۊشتˇ خۊردن, نمکأ کۊده غذأئأن, دۊدي غذأئأن, خييأر ؤ شۊرˇ کلم, دسأنه بأقلأ يأ غذأئأني کي اۊشأنˇ دۊرۊن گۊشت دبه ؤ اۊشأنˇ شأنس, يکˇ جأ ويشتر ببه, يأ مئوه ؤ سبزي-يأن, چأيي وأخۊردن ؤ غذأئأني کي أشأنˇ شأنس, يکˇ جأ کمتر بۊ. هرچن هيتأ دۊرۊن ارتبأط خأصي ننأ بۊ. عيلأوه-يه اۊن, شؤغلأن نى سرطأنˇ معده مرأ ارتبأط نأشتيد (جدولˇ 2). بيلکؤل چن-مؤتغيره وأشکأفتنˇ دۊرۊن, خألي پأپرۊس کشئن سرطأنˇ معده مرأ ارتبأط دأشتي (7/2= AOP3/4-5/1: CI). حئيقت أنˇ کي پأپرۊس کشئن قوي-ترين عأملي ايسه کي بأعيثˇ سرطأنˇ معده به.

جدولˇ 2: شأنسˇ نيسبتأن (OR) 95٪ ايطمينأنˇ مرأ

* شأنسˇ نيسبت أ جدولˇ دۊرۊن ايجتمأعي-ايقتصأدي وضع ؤ تحصيلأتˇ مرأ وأرسي بؤبؤسته. شأنسˇ نيسبت لؤجستيک رگرسييؤنˇ مؤدلˇ مرأ مۊقأيسه بؤبؤسته: 7/2=AOR ؤ 4/3-5/1 CI

 

عيلأوه-يه اۊن, پأپرۊس کشئن (چن سألگي شۊرۊ بۊکۊده, أکه تأ هسأ کرأ کشه ؤ هررۊز چقد کشه) نى, همه-دأنه دؤز-آوجˇ دأبˇ دۊرۊن, سرطأنˇ معده مرأ ارتبأط دأشتيدي (جدولˇ 3). هرچي پأپرۊس کشئن-کس جوأنتر ببه, هرچقد پأپرۊس کشئنأ ويشتر دۊمبأله بده ؤ پأپرۊسي کي هررۊز کشه ويشتر ببه, اتمألˇ اينکي سرطأنˇ معده-يأ دۊچأرأ به ويشتره (جدولˇ 3).

جدولˇ 3: مريضأنˇ دؤز-آوجˇ ارتبأط پأپرۊس ؤ سرطأنˇ معده مرأ, بيمأرستأنˇ شأهيدأنˇ مۊقأيسه مرأ

* شأنسˇ نيسبت کي لؤجستيک رگرسييؤنˇ مؤدلˇ مۊقأيسه مرأ به دس بأمؤ کي أنˇ مؤتغيرأن: سند, جنس, ايجتمأعي-ايقتصأدي وضع ؤ تحصيلأت بۊ مرأ مۊقأيسه بؤبؤسته

 

پس-گب:

أمي ايطلأعأت لؤجستيک رگرسييؤنˇ مؤدلأنˇ جأ, نيشأن ديهه کي خألي پأپرۊس کشئن خأيلي تأنه بأعيثˇ سرطأنˇ معده ببه. أمي ايطلأعأت خأيلي مؤرد-شأهيدي وأرسي-يأنأ مأنه کي پيشترأن أنجأم بؤبؤسته بۊ (51-43-38-31-30-24-23-20) يأ وأرسي-يي کي کؤهؤرتي, تأزگي-يأن چينˇ Mailland دۊرۊن أنجأم بدأ دأره. ويشترˇ گۊزأرشأن کي پيشتره أنجأم بؤبؤسته بۊ گؤفتي کي پأپرۊس ؤ ألکؤل سرطأنˇ معده مرأ ارتبأط دأريدي کي هردۊتأ, ايجأنأ تأنيد أ مريضي سر ويشتر مأله بنيد (56-53-36-29-21). ألبت مذهبي مسئله-أنˇ وأسي يؤ أنˇ وأسي کي دوأخۊري ايرأنˇ دۊرۊن جۊرمه, نشأ أ مسئله-أ خؤرم وأمختن. موأد (تريأک ؤ نأس) نى منطقه دۊرۊن ممنۊيه ؤ نشأ رأحت وأمختن کي سرطأنˇ مرأ چي ارتبأطي دأريدي.

أمأن أ وأرسي دۊرۊن, أن کي چن سأل دأشتيد کأرˇ سر بۊشؤده ؤ سرطأنˇ معده مييأن ارتبأطي نييأفتيم. نأ اينکي همچين ارتبأطي نمأنستي-بي, ويشتر شأ گؤفتن آدمأني کي دؤجين بۊکۊده-بيم ؤ مۊمکين بۊ مريضأ بيد کم بيد. غذأ ؤ سرطأنˇ معده ارتبأط چنتأ وأرسي دۊرۊن وأشکأفته بؤبؤسته دأره. چنتأ ژأپۊني وأرسي-يأن گۊزأرش بدأده کي ژأپۊني غذأئأنˇ مييأن (لوأيي مأيي ؤ شۊرˇ مأيي) ؤ مرگي کي سرطأنˇ معده وأسي بۊ مييأن, ارتبأط نهأ بۊ (38-32-29-22-21).

سبزي يؤ مئوه خۊردن, سرطأنˇ معده مرأ ارتبأطي نأشتي (53-52-42-38). بعضي-تأ غربي وأرسي-يأن نى بييأفتيد تأزه مئوه ؤ تأزي سبزي –يأن تأنيدي ايپچه شيمي جأنأ بپأييد (63-60-57-45-42-34-23) ؤ هرچي غذأئأني کي گۊشت اؤشأنˇ دۊرۊن دبه ويشتر ببه, سرطأنˇ معده-يأ ويشتر دۊچأرأ بيدي (32-28). غربي وأرسي-يأنˇ عوض, آسييأيي وأرسي-يأنˇ دۊرۊن سرطأنˇ معده, سبزي يؤ مئوه ؤ گۊشتˇ مرأ ارتبأط نأره (53-35). چينˇ وأرسي-يأن (35) نيشأن بدأ کي غذأ خۊردنˇ دأب, نتأنه بأعيثˇ سرطأنˇ معده ببه. أمي وأرسي-يأنم هأنأ گه.

اپيدمييؤلؤژيک ؤ تجرۊبي وأرسي-يأن هردۊتأ نيشأن بدأده کي سير خۊردن تأنه بأعيث ببه کي سرطأنˇ معده-يأ دۊچأرأ نيبيد کي غربي وأرسي-يأن ؤ آسييأيي وأرسي-يأن هردۊ, أنأ تأييد بۊکۊده دأريد (37-36). أمأن أ وأرسي دۊرۊن نتأنستيم ايجأنأيي بييأفيم کي بگه مئوه ؤ سبزي يؤ سير خۊردن, بأعيثˇ سرطأنˇ معده به. ولکم هأنˇ وأسي ببه کي گيلکأن هميشک أشأنأ خۊشأنˇ غذأئأنˇ دۊرۊن (مثن بيبيشته سير) دۊکۊنيد يأ اينکي مؤردأن أنقد نۊبۊ کي بتأنيم همچين ارتبأطي-يأ بييأفيم. هأ مؤضۊ مأنستن به نظر أيه چأيي وأخۊردن ؤ گۊشت خۊردن سرطأنˇ معده سر مأله ننيدي. پس مألۊم به کي سرطأنˇ معده پأپرۊس کشئنˇ مرأ ارتبأط دأره. ايتأ وأرسي (کؤهؤرتˇ وأرسي مأنستن) أ مؤضۊ ره نييأزه.

آخري اکؤلؤژيکˇ وأرسي-يأن, هليکؤبأکترپيلؤري ؤ سرطأنˇ معده ارتبأطˇ سر تمرکؤز بۊکۊده دأرد. حئيقت أنˇ کي سرطأنˇ بينؤلمللي آژأنس (جهأني بهدأشتˇ سأزمأنˇ مجمۊعه) هليکؤبأکترپيلؤري-يأ به عؤنوأنˇ ايتأ کأرسييؤژنˇ کلأسˇ يک جرگه-بندي بۊکۊده دأره (14). اپيدمييؤلؤژيک ؤ بأليني شوأهيد نى گيدي کي عۊفۊنتي کي أ بأکتري مرأ به وۊجۊد أيه تأنه کأرسينؤمˇ خطرأ به وۊجۊد بأوره (72-71-13). أنˇ وأسي کي سرطأنˇ معده خألي چن درصدˇ مريضأني کي هليکؤبأکترپيلؤري-يأ آلۊده-أ بؤسته دأردˇ دۊرۊن بيده بؤبؤسته, پس أ عۊفۊنت نتأنه تنأيي بأعيثˇ سرطأنˇ معده ببه (69-63). بعضي-تأ وأرسي-يأن کي     تأزگي-يأن أنجأم بؤبؤسته بتأنستد أ ايجأنأيي-يأ نيشأن بدند (69-10-7). عيلأوه-يه اۊن بعضي-تأ وأرسي-يأن ايشتأو ديهيدي کي سرطأنˇ معده بيدۊنˇ هليکؤبأکترپيلؤري تأنه مۊحيط ؤ غذأئأنˇ مرأيم ارتبأط بدأره مثن نمک زييأد ايستفأده کۊدن يأ ويتأمينˇ  C کم خۊردن (کي کيشورأني کي کرأ پيشرفت کۊنيدي دۊرۊن مۊهيمه) (12-11). بۊخۊصۊص اينکي ايتأ مؤرد-شأهيدي وأرسي دۊرۊن (69) ؤ ايتأ سرؤلؤژيکˇ وأرسي (7) کي تأيوأنˇ دۊرۊن أنجأم بؤبؤسته گه کي سرطأنˇ معده ؤ هليکؤبأکترپيلؤري عۊفۊنتˇ دۊرۊن ارتبأطي ننأيه. پس هرچن کي به نظر أيه هليکؤبأکترپيلؤري عۊفۊنت تنأيي نتأنه سرطأنˇ معده بأعيث ببه أممأ أ وأرسي دۊرۊن نتأنيم أنˇ نقشأ به عؤنوأنˇ ايتأ خطرنأکˇ عأمل نديد بيگيريم. حئيقت أنˇ کي أمأن زيويشˇ دأبأن ؤ اؤلگؤئأنأ ويشتر ارزش بنأييم. أمأن پيشنهأد کۊنيم کي آينده-نگري وأرسي-يأن, مريضأني کي سرطأنˇ معده دأريدي سر أنجأم ببه ؤ هۊ مؤقه هليکؤبأکترپيلؤري عۊفۊنت ؤ پأپرۊس کشئن ؤ زيويشˇ ألبأخي دأبأن نى وأرسي ببد. هرچن هليکؤبأکترپيلؤري عۊفۊنت غذأئأن ؤ زيويشˇ دأبˇ مرأ ارتبأط دأره.

چيزأني کي أمي وأرسي ره مۊشکيل تأشتي أن بۊ کي أمي وأرسي مؤرد-شأهيدي-يي بۊ کي بيمأرستأنˇ دۊرۊن (نأ جأمعه دۊرۊن) بۊ يؤ مۊمکينه کي غذأ خۊردنأن ؤ غذأيي اؤلگؤ اۊشأنˇ شين جأمعه مرأ تؤفير بدأشتي-بي, پس أنˇ وأسي کي أمي خطأئأن کمترأ به, 10 سألˇ آخرˇ غذأيي اؤلگؤئأنأ وأمختيم, فصلأنˇ عوضأ بؤستن, غذأئأنˇ اؤلگۊ سر مأله نيهيدي, أنˇ وأسي کي کمتر مأله بنيد شأهيدأنˇ بۊگۊ بيشتأوأ نى اۊنˇ مرأ ايتأ بۊکۊديم.

پأپرۊس کشئنˇ ارتبأط سرطأنˇ معده مرأ, نيشأن ديهه کي أ مؤضۊ چقد مۊهيمه. پس أگه خۊلأصه بخأييم بيگيم وأسي بيگيم کي پأپرۊس کشئن زيويشˇ دۊرۊن مۊهيم-ترين عأملي ايسه کي بأعيثˇ سرطأنˇ معده به.

 

منأبع:

1- داوۊدي کلأيه, علي؛ رضوأني, سيد مأمۊد: گيلأنˇ سرطأنˇ ثبتˇ طرح سألˇ 1374. رشت: گيلأنˇ عۊلۊم پزشکي دأنشگأ, بهدأشتي مۊعأونتˇ اينتشأرأت 1374.

2. Wei TC, Hsu SC. Evaluation of Factors Influencing the Prognosis of Gastric Cancer Aftergastric Resection. J Formosan Med Assoc 1980: 79:205-19.

3. Lygidakis NJ. Gastric Canser. Hepato Gastroenterology 1989:36:2-6.

4. Heptmer G, Domschke S, Domschke W. The Role of Tumor Markers in the Diagnosis Andmanagement of Gastroinal Cancer. Hepatogastroenterology 1986:33:140-4.

5. Jensen CW, Maartman-Moe H, Terje R. Concenteation of Serum Proteins and Erythrocyte Sedimentation Rate in Patients With Different Histological Types of Gastric Carcinoma. Eur J Surg Oncol 1987:13:207-11.

6. Lipkin M. Biomarkers of Increased Susceptibity to Gastrointestinal Cancer: New Approachto Studies of Cancer Prevention in Human Subjects. Cancer Res 1988:48:235-45.

7. Lin JT, Wang JT, Wang TH. Helicobacter pylori Infection in Early and Advanced Gastricadenocarcinoma: A Seroprevalence Study of 143 Taiwanese Patients. Heoatogastroenterology 1993:40:596-9.

8. Webb PM, Ya MC, Forman D, et al. An Aparent Lck of Asociation Btween Helicobacterpylori Ifection and Rsk of Gstric Cncer in China. Int J Cancer 1996:67:603-7.

9. Aromaa A, Kosunen TU, Knekt P, et al. Circulating Anti Helicobacter Pyloriimmunoglobulin A Antibodies and Low Serum Pepsinogen I Level are Associated With Increased Risk of Gastric Cancer. Am J Epidemiol 1996:144:142-9.

10. Kim HY, Cho BD, Chang WK. Helicobacter Pylori Infection and the Risk of Gastric Canceramong the Korean Population. J Gastroenterol Heoatol 1997:12:100-3.

11. Nomura A, Stemmermann GN. Helicobacter Pylori and Gastric Cancer. J Gastroenterol Hepatol 1993:8:294-303.

12. Correa P. Is Gastric Carcinoma an Infectious Disease?. N Engl J Med 1991:325:1170-1.

13. Wu MS, Shun CT, Lee WC. Gastric Canser Risk in Relation to Helicobacter Pyloriinfection and Subtypes of Intestinal Metaplasia. Br J Canser 1998:125-8.

14. IARC. Schistosomes, Liver Flukes and Helicobacter Pylori IARC Monoographs of Theevaluation of Carcinogenic Risks to Humans. Lyons: IARC, 1994(61):177-241.

15. Burnley IH. Stomach Cancer Mortaliv in New South Wales and Sydney: 1980 to 1985.Aust J Puublic Health 1991:15:88-100.

16. Botha JL, Irwig LM, Strebel PM. Excess Mortality from Stomach Cancer, Lung Cancer, and Asbestosis and/or Mesothelioma in Crocidolite Mining Districts in South Africa. Am J Epidemiol 1986:123:30-40.

17. Kjellbergs, Wiseman J?S. The relationship of Radon to Gastrointestinal Malignancies. Am Surg 1995:61:822-5.

18. Ward MH, Lopea-Carrillo L. Dietary Factors and the Risk of Gastric Cancer in MexicoCity. Am J Epidemiol 1999:149:925-32.

19. Cai L. [A Case-Control Study of Stomach Cancer in Changle, Fujian Province-by the Riskstate Analysis] (in Chinese). Chung-Hua Liu Hsing Ping Hsueh Tsa Chih Chinese J Epdemiol 1991:12:15-9.

20. Kneller RW, You WC, Chang YS, et al. Cigarette Smoking and Other Risk Factors For Progression of Precancerous Stomach Lesions. J Natl Cancer Inst 1992:84:1261-6.

21. Frank-Strombborg M. The Epidemiology and Pimary Prevention of Gastric and Esophageal Cncer: A Wrldwide Prspective. Cancer Nurs 1989: 53-64.

22. Nomura A. Stomach In: Schottenfeld D, Fraumeni JF Jr, (Eds). Cancer Eidemiology and Prevention. Philandephia: WB Saunders, 1982: 624-37.

23. Yu GP, Hsieh CC. Risk Factors for Stomach Cancer: A Population-based Case-Controolstudy in Shanghai. Cancer Causes Control 1991:2:169-74.

24. Forman D. The Ettiology of Gastric Cancer. IARC Scientific Publication. Lyons: IARC, 1991: 105:-32.

25. Hansson LE, Nyren O, Bergstrom R, et al. Diet and Risk of Gastric cancer. A Population-based Case-Control Study in Sweden. Int J Cancer 1993: 55:181-9.

26. Tuyns AJ, Kaaks R,Haelterman M, et al. Diet and gastric cancer: A case-control study in Belgium. Int J Cancer 1992:51:1-6.

27. Gonzalez CA, Sanz JM, Marcos G, et al. Dietary Factors and Stomach Cancer in Spain: Amulti-Centre Case-control Study. Int J Cancer 1991:49:513-9.

28. Buiatti E, Palli D, Bianchi S, et al. A case-Control Study of Gastric Cancer and Diet InItaly. ɪɪɪ. Risk Patterns by Histologic type. Int J Cancer 1991:48:369-74.

29. Haesun H, Johnna D, Robert MR. Diet, Helicobacter Pylori Infection, Food Preservation, and Gastric Cancer Risk. Are There New Roles for Preventative Factors?. Nutr Rev 1994:52:75-83.

30. Boeing H. Epidemiological Research in Stomach Cancer: Progress over the last ten years. J Cancer Res Clin Oncol 1991:117:133-43.

31. Boeing H, Hrentzel-Beyme R. Berger M, et al. Case-control Study on Stomach Cancer in Germany. Int J Cancer 1991:47:858-64.

32. Cipriani F, Buiatti E, Palli D. Gastric Cancer in Italy. Ital J Gastroenterol 1991:23:429-35.

33. Tuyns AJ, Pequignot G, Gignoux M, et al. Cancer of the Digestive Tract, Alcohol and Tobacco. Int J Cancer 1982:30:9-11.

34. Trichopoulos D, Ouranos G, Day NE. et al. Diet and Cancer of the Stomach: A case-control Study in Greece. Int J Cancer 1985:36:291-7.

35. You WC Blot WJ, Chang YS, et al. Diet and High Risk of Stomach Cancer in Shandong, China. Cancer Res 1988:4835-23.

36. You WC, Zhang L, Gail MH, et al. Helicobacter Pylori in Fection, Garlic Intake, and Precancerous Lesions in a Chinese Population al Low Risk of Gastric Cancer. Int J Epidemiol 1998:27:941-4.

37. Dorant E, van den Brandt PA, Goldbohm RA, et al. Consumption of Onions and Areduced Risk of Stomach Carcinoma. Gastroenterology 1996:110:12-20.

38. Yu GP, Hsieh CC, Wang LY, et al. Green-tea Consumption, and Risk of Stomach Cancer: Apopulation-Based Case-Control Study in Shangia, China. Cancer Causes Control 1955:6:532-8.

39. STATA Statistics Software, Release 3.1. Santa Monica. California: STATA Corporation, 1993.

40.  Breslow NE, Day NE. Statistical methods in Cancer Research Volume I-The Analysis of Case-Control Studies. IARC Scientific Publications. Lyons: IARC, 1980:32:1-338.

 

41. Breslow NE, Day NE. Statistical Methods in Cancer Research. Volume I-The Analysis of Case-Control Studies. IARC Scientific Publications. Lyons: IARC, 1980:32:247-6.

42. Inoue M, Tajima K, Hirose K, et al. Life-style, and Subsite of Gastric Cancer-Joint Effect of Smoking, and Drinking Habits. Int J Cancer 1994:56:494-9.

43. Wu-Williams AH, Yu MC, Mack TM. Lift-Style, Workplace, and Stomach Cancer by Subsite in Young Men of Los Angeles County. Cancer Res 1990:50:2569-76.

44. Hoey J, Montvernay C, Lambert R. Wine and Tobacco: Risk for Factors for Gastric Cancer Infeance. Am J Epudemiol 1981:113:668-74.

45. Hansson LE, Baron J, Nyren O, et al. Tobacco, Alcohol, and the Risk of Gastric Cancer. Apopulation-based Case-control Study in Sweden. Int J Cancer 1994:57:26-31.

46. Tominaga K, Koyama Y, Sasagawa M, et al. A Case-control Study of Stomach Cancer Andits Genesis in Relation to Alcohol Cancer Res 1991:82:974-9.

47. Kneller RW, Mclaughlin JK, Bjelke E, et al. A Cohort Study of Stomach Cancer in Ahigh-risk American Population. Cancer 1991:68:672-8.

48. Prentice RL, Yoshimoto Y, Mason MW. Relationship of Cigarette Smoking and Radiationexposure to Cancer Mortality in Hiroshima and Nagasaki. J Natl Cancer Inst 1983:70:611-22.

49. Lowenfels AB, Anderson ME. Diet and Cancer. Cancer 1977:39:1809-14.

50. Hoffmann D, Melikian AA, Brunnemann KD. Studies in Tobacco Carcinogenesis. In OˈNeill IK, Chen J, Bartsch H, (eds). Relevance to human Cancer of N-nitriso Compounds, Tobacco and Mycotoxin. IARC Scientfic Publications. Lyons: IARC, 1991:105:482-4.

51. Gajalakshmi CK, Shanta, V. Lifestyle and Risk of Stomach Cancer: A hospital-basedcase-control Study. Int J Epidemiol 1996:25:1146-53.

52. Abraham MY, Nomura Grant, NS, et al. Gastric Cancer Among the Japanese in Hawaii. Jpn J Cancer Res 1995:86:916-23.

53. Kato I, Tominaga S, Matsumoto K.A Prospective study of Stomach Cancer Among a Rural Japanese Population: A 6-vear Survery. Jpn J Cancer Res 1992:83:568-75.

54. Nomura A, Grove JS, Stemmermann GN. A Prospective Study of Stomach Cancer and Itsrelation to Diet, Cigarette, and Alcohol Consumption. Cancer Res 1990:50:627-31.

55. Kabat GC, Ng SK, W Ynder EL. Tobacco, Alcohol Intake, and Diet in Relation Toadenocarcinoma of the Esophagus and Gastric Cardia. Cancer Causes Control 1993:4:123-32.

56. Ji BT, Chow WH, Yang G, et al. The influence of Cigarette Smoking, Alcohol, and Greentea Consumption on the Risk of Carcinoma of the Cardia and Distal Stomach in Shanghaim china Cancer 1996:77:2449-57.

57. Hansson LE, Baron J, Nyren O, et al. Tobacco Alcohol, and The Risk of Gastric Cancer. Apopulation-based Case-control Study in Sewden. Int J Cancer 1994:57:26-31.

58. Guo W, Blot WJ, Li JY, et al. A Nested Case-control Study of Esophageal and stomach cancers in the Linxian Nutrition Intervention Trial. Int J Epidemiol 1994:23:444-50.

59. De SE, Boffetta P, Carzoglio J, et al. Tobacco smoking and alcohol drinking as risk factors for stomach cancer. A case-control study in Uruguay. Cancer Causes Control 1998:9:321-9.

60. Agudo A, Gonzalez CA, Marcos G, et al. Consumption of Alcohol, Coffee, and Tobacco, and Gastric Cancer in Spain Cancer Causes Control 1992:3:137-43.

61. La Vecchina C, Munoz SE, Braga C, et al. Diet Diversity and Gastric Cancer. Int J Cancer 1997:72:255-7.

62. Jedrychowski W, Wahrendorf J, Popiela T. A Case-control Study of Dietary Factors and Stomach Cancer Risk in Poland. Int J Cancer 1986:37:837-42.

63. Cornee J, Pobel D, Riboli E, et al. A Case-control Study of Gastric and Nutritional Factors in Marseille, France. Eur J Epidemiol 1995:11:55-65.

64. Normura , Stemmermann GN, Chyou PH, et al. Helicobacter Pylori in Hawaii. N Engl J Med 1991:325:1132-6.

65. Anonymous. An international association Between Helicobacter Pylori Infection and the Gastric Cancer. 1993:341:1359-62.

66. Sierra R, Munzo N, Pena AS, et al. Antibodies to Helicobacter Pylori, and Pepsinogen levels in Children from Costa Rice: Comparison of two Areas With Different Risks for Stomach Cancer. Cancer Epidemiol Biomarkers Prev 1992:1:449-54.

67. Parsonnet J, Friedman GD, Vandersteen DP. Helicobacter Pylori Infection and the Risk of Gastric Carcinoma. N Engl J Med 1991:325:1127-31.

68. Holcombe C. Helicobacter Pylori: The African Enigma. Gut 1992:93:429-31.

69. Lin JT, Wang LY, Wang JT, et al. A nested Case-control Study on the Association Between Helicobacter Pylori and Gastric Cancer Risk in a Cohort of 9775 Men in Taiwan. Anticancer Res 1995:15:603-6.

70. Jium-China Wang WM, Chen CY, et al. Helicobacter Pylori Infection in Upper Gastrointesinal Diseases. Chinese J Gastroenterol 1993:10:115-8.

71. Stephan M, Andreas H, Alexander M, et al. Histological Diagnosis of Helicobacter Pylori Gastritis is Predictive of a High Risk of gastric Carcinoma. Int J Cancer 1997:73:837-9.

72. Siman JH, Forsgren A, Berglund G, et al. Association Between Helicobacter Pylori, and Gastric Carcinoma in The City of Malmo, Sweden. Scand J Gastroenterol 1997:32:1215-21.

 

AStudy on Lifestyle Habits and Gastric Cancer in Guilan

Province

 

Koohsari M R.

Abstract

Introduction: Gastric cancer is the most common cancer in Guilan province.

Objective: This study was performed to evaluate the relation between gastric cancer and lifestyle habits.

Materials and Methods: This is a hospital-based case-control study of matched pairs. Study subjects included 144 cases and 398 controls (from ophthalmology ward). All subjects were interviewed using a structured questionnaire. An averago of approximately two controls were matched to each case based on age (±3 years). Sex, and tima of hospitalization (2WK). Adjusted odds ratios (ORs) and 95% confidence intervals (CI) were used to evaluate results, and a multivariate analysis of the data was performed by using a logistic regression model.

Results: A significantly elevated risk of contracting gastric cancer was observed in cigarette smokers (OR: 2.8. CI: L.2-S.S). Furthermore, a statistically significant positive dose-responser trend in gastric cancer was demonstrated based on age at which smoking was initiated, the duration of the habit, and the number of cigarettes smoked per day. We did not find any signification association between other factors (dietary habits and socioeconomic factors) and gastric rancer.

Conclusion: Cigarette smoking is an important risk factor for gastric cancer in this region.

 

Key words: Nutrition/ Smoking/ Stomach Neoplasms

 

 

زیویشˇ دأبأن ؤ سرطأنˇ معده وأرسي گيلأنˇ دۊرۊن

 

 

گيلکي دأستأن

برای نمایش مطلب باید رمز عبور را وارد کنید

گيلأنˇ آ ا دسˇ پشه-أنˇ جنسˇ وأرسي

 

 

گيلأنˇ آ ا دسˇ پشه-أنˇ جنسˇ وأرسي

مهندس شهيأد آذري حميديأن

رشتˇ بهدأشتˇ آمۊزشکده مۊربي, گيلأنˇ عۊلۊم پزشکي دانشگأ

دۊکتۊر مأمدعلي جؤأفشأني

ايجتمأعي پزشکي جرگه اۊستأديأر, پزشکي دأنشکده, گيلأنˇ عۊلۊم پزشکي دأنشگأ

عليرضأ رسأيي

مريضي-يأنˇ مۊبأرزه وأحدˇ کأرشنأس, اۊستأنˇ مرکزˇ بهدأشت, گيلأنˇ عۊلۊم پزشکي دأنشگأ

 

خۊلأصه

پيش گب: ايطلأعأتي کي آ ا دسˇ پشه-أنˇ جنسˇ جأ Aedes Meigen, 1818) دۊبألأن: کۊليسيده) (Diptera: Culicidea) نهأ هرچن کي بهدأشت ؤ پزشکي دۊرۊن خأيلي مۊهيمه أممأ ايرأنˇ دۊرۊن خأيلي کمه.

هدف: گيلأنˇ فؤن پشه-أنˇ وأرسي ره, أولˇ مأ تأ تيرˇ مأ 1379 وأرسي بؤبؤسته.

کردˇکأر: أ وأرسي دۊرۊن کؤللن 2478 تأ پيلدأنه پشه, 64 جيگأيي کي زيويستيدˇ جأ ؤ 6656 تأ لأروأ 127 تأ لأروˇ خۊمه جأ گيلأنˇ دۊرۊن, جمأ بؤسته کي چأر تأ آ ا دسˇ جنس أشأن بيد: کأسپيۊس آ ا دس Ae.(Ochlerotatus) caspius (Pallas, 1771), أکينۊس آ ا دس Ae.(Finalaya) echinus (Edwards, 1920), جنيکۊلأتۊس آ ا دس Ae.(Fin.) geniculatus (Olivierm 1771) ؤ وکسنز آ ا دس Ae.(Aedimorphus) vexans (MeigenK 1830), بيلکؤل لأرو ؤ پيلدأنه شنأسأيي ؤ جمأ بؤسته دأره.

آخرپس: أ وأرسي دۊرۊن تۊمأمˇ آ ا دسأن کي گيلأنˇ دۊرۊن گۊزأرش بؤبؤسته بۊ, جمأ بؤسته. أکينۊس آ ا دس نى أول-دفأ بۊ کي گۊزأرش بؤبؤسته. أ مقأله دۊرۊن بۊگؤفته به کي گيلأنˇ دۊرۊن آ ا دسˇ پشه-أنˇ درصد ؤ ترکيب چقد ايسه ؤ کؤيأن دريد.

 

کيليد وأجه-أن: آ ا دس, أکلرؤتأتۊس, ايرأن, پشه-أن, کۊليسيده

 

 

 

پيش-گب

پشه-أن چۊنکي مألأرييأ, فيلرييأزيس, أنسفأليتأن ؤ ألبأخي-يه مريضي-يأنأ وأولأجأنيدي, هأنˇ وأسي بهدأشت ؤ پزشکي دۊرۊن أشأنأ بندپأيأنˇ مۊهيم-ترين جرگه دۊرۊن بنأ دأريد (4 ,14 ,26 ؤ 28). ويرۊسي مريضي-يي کي أنˇ نأم ايسه وٚست نأيل (West nile), کي پشه-أن اۊنأ وأولأجأنه-ييدي ايرأن ؤ گيلأنˇ جأ گۊزأرش بؤبؤسته (25) ؤ سکˇ ديلˇ أنگلˇ أجيک, دأيرؤفيلأرييأ ايميتيس (Dirofilaria immitis LeidyK1856), (25 ؤ 26) ؤ دأيرؤفيلأرييأ ريپنزˇ أنگل (D.repens Railliet and Henry1911) (24 ؤ 27) کي پشه-أن اۊنأ وأولأجأنه دأريد نى ايرأنˇ دۊرۊن بيده بؤبؤسته. گيدي کي مألأرييأ مۊهيم-ترين مريضي-يي ايسه کي پشه-أن اۊنأ وأولأجأنيدي. آخري دسته-بندي جأ, کۊليسيده سه تأ زيرخأنوأده, ده تأ قبيله, 39 تأ جنس, 135 تأ زيرجنس ؤ 3450 تأ ويشتر, گۊنه ؤ زيرگۊنه دأره (11, 15, 16, 21, 23, 26, 29 ؤ 30). کي أشأنˇ مييأن يپلدأنه آ ا دس 43 تأ زيرجنس ؤ 962 تأ گۊنه مرأ آاديني قبيله دۊرۊن (Aedini) ؤ کۊليسينه زيرخأنوأده مرأ (Culicinae) أ خأنوأده دۊرۊنه (26). Reinert سألˇ 2000 تأزه دسته-بندي-يي کي آاديني قبيله ؤ آ ا دسˇ جنسˇ جأ بينيويشته, خۊ کأميلˇ وأرسي-يأنˇ دۊرۊن أ جنسأ به دۊ تأ جنسˇ آ ا دس (22 تأ زيرجنسˇ مرأ) ؤ اؤکلرؤتأتۊس (Ochlerotatus Lynch ArribalzagaK1891) (21 تأ زيرجنسˇ مرأ) دسته-بندي بۊکۊده (23-21). مأقؤل زمأت ني-يه کي آ ا دسأنأ ايرأنˇ دۊرۊن دسته-بندي بۊکۊدده ؤ أنˇ منأبعي کي نأ أشأنيد: Dow سألˇ 1953 (9), Minar 1974 ؤ 1981. زعيم ؤ اۊنˇ همکأرأن کۊليسينه زيرخأنوأده فؤنˇ وأرسي-يي کي ايرأنˇ دۊرۊن أنجأم بؤبؤسته-يأ, سألˇ 1363 مۊنتشرأ کۊدد (4) ؤ اۊنˇ دۊمبأله زعيم ؤ Cranston سألˇ 1986 ايرأنˇ کۊليسينه پشه-أنˇ ايشنأختنˇ کيليدأ تهيه بۊکۊدد (32). زعيم سألˇ 1987 نى, ايرأنˇ کۊليسينه لأروأنˇ خۊمه-أنˇ مۊشخصأت ؤ اينکي کؤيأن دريدأ تهيه بۊکۊد (33) ؤ آخربسره آذري يؤ اۊنˇ همکأرأن سألˇ 1379 فؤن پشه-أنأ بۊخۊصۊص آ ا دسأ رشتˇ دۊرۊن وأرسي بۊکۊدد (1). أ وأرسي-يأنˇ سر تأ هسأ ايرأنˇ دۊرۊن چأرتأ أديمؤرفۊسˇ زيرجنس (Aedimorphus TheobaldK1903), فينلأيأ (Finlaya TheobaldK1903), اؤکلرؤتأتۊس ؤ استگؤمييأ (StegomyiaTheobaldK1901) نأقلن يؤنزه جۊر أرزشمندˇ آ ا دسˇ پشه-أ, دۊنيأ پشه-أنˇ کأتألؤگˇ جأ ؤ اۊنˇ کأميلأ کۊنˇ مقأله-أنˇ جأ (11, 15, 16, 29 ؤ 30) گۊزأرش بؤبؤسته, کي Reinertˇ دسته-بندي جأ (21-23) هش گۊنه فينلأيأ ؤ اؤکلرؤتأتۊس, اؤکلرؤتأتۊس زيرجنسˇ دۊرۊن ؤ سه تأيم اديمؤرفۊس ؤ استگؤمييأ, آ ا دس ˇ جنس ˇ دۊرۊن دريد. أ گۊنه-أنˇ فهرستˇ خۊلأصه, تأزه-دسته-بندي مرأ جدولˇ 1 بأمؤ دأره. هأتؤيي کي أ منأبعˇ دۊرۊن بيده به کۊليسينه پشه-أنˇ ايطلأعأت بۊخۊصۊص آ ا دسأنˇ ايطلأعأت ايرأنˇ دۊرۊن ؤ بۊخۊصۊص گيلأنˇ دۊرۊن, پخش ؤ پلأ ؤ ويشتري قديمي-ييد ؤ ايتأ خؤرم وأرسي أ حشره-أنˇ جأ تأ هسأ أنجأم نؤبؤسته بۊ, هأنˇ وأسي چۊنکي بهدأشت ؤ پزشکي دۊرۊن خأيلي مۊهيم-ييدي, أ پشه-أنˇ فؤن ؤ زيويستن-جيگأ ايشنأختنˇ ره أ وأرسي اۊستأنˇ دۊرۊن أنجأم بؤبؤسته.

جدولˇ 1: آاديني قبيله پشه-أنˇ فهرست ايرأنˇ دۊرۊن Rienert دسته-بندي جأ

 

موأد ؤ دأبأن

أنˇ وأسي کي پشه-أنˇ فؤن وأرسي ببه ؤ أشأنˇ زيويستن-جيگأ جأ ايطلأعأت به دس بأوريم, گيلأنˇ هر شؤنزأ تأ شأرستأنˇ دۊرۊن, اۊ ايمکأنأتي کي دأشتيمˇ مرأ ايتأ ثأبتˇ ايسگأ ؤ سه تأ ايسگأيم أ جأ اۊ جأ هأتؤيي دؤجين بؤبؤسته ؤ أولˇ مأ تأ تيرˇ مأ 1379 نأقلن سه دفأ بأهأر ؤ تأوستأن ؤ پئيزˇ دۊرۊن پيلدأنه پشه-أن ؤ لأروˇ نۊمۊنه-گيري أنجأم بؤبؤسته. أتؤيي گيلأنˇ تۊمأمˇ شأرستأنأنˇ جأ همه-تأ وخت نۊمۊنه-گيري بؤبؤسته ؤ آخربسره هرتأ شأرستأنˇ جأ نأقلن سه دفأ ثأبتˇ ايسگأ جأ ؤ نؤه دفأ أ جأ اۊ جأ ايسگأئأنˇ جأ نۊمۊنه-گيري أنجأم بؤبؤسته.

هرتأ پيلدأنه يأ لأروˇ خۊمه زيويستن-جيگأ نۊمۊنه-گيري حۊدۊدن پؤنزه تأ سي دقه درأزه بکشه ؤ دؤجين نۊکۊده بۊ. أ وأرسي حشره-شنأسي عيلمˇ فؤنستيکˇ مۊطألعه-يي مرأ أنجأم بؤبؤسته کي أنˇ دأب ايکتشأفي مۊطألعه-يي, دؤره-يي ؤ وأشکأفتني-يه. لأروأنأ چمچمه مرأ, أشأنˇ طبيعي خۊمه-أنˇ جأ يني چألکأيي کي مألأنˇ سمˇ جأ به وۊجۊد بأمؤ بۊ, يأ آبي کي رۊخأنˇ خۊشکأ بؤستنˇ جأ به وۊجۊد بأمؤ بۊ, دشت, خۊله-أني کي دأرأنˇ تنه دۊرۊن به وۊجۊد بأمؤ بۊ يأ آبدرسأنˇ جأ به وۊجۊد بأمؤ بۊ جأ جمأ بؤسته ؤ بعضي-يأنم لأروأنˇ مصنوعي خۊمه-أنˇ جأ يني بجأرمرز, رؤگأ, ودره-يي کي اۊنˇ مرأ آب وأغۊشتيد يأ مأشينˇ کؤنه لأستيک ؤ چأ جأ جمأ بؤسته دأره.

لأروأني کي چأئأنˇ آبˇ جأ جمأ بؤسته دأره, ودره جأ ايستفأده بؤبؤسته ؤ محدۊدˇ لأروˇ خۊمه-أني کي دأرأنˇ تنه خۊله مييأن به وۊجۊد بأمؤ بۊ ره, قطره-چکأنˇ جأ ايستفأده بؤبؤسته. جمأ-بؤسته لأروأنأ لأکتؤفنؤلˇ (Lactophenol) دۊرۊن بدأشتيم کي يک هفته پسي کي لأروأن کأسأ بؤستيد, برليزˇ (Berlese) مأيع مرأ اۊشأنˇ جأ ميکرؤسکؤپي ايسلأيد بيگيفتيم ؤ ميکرؤسکؤپ ؤ منأبع ؤ مؤعتبرˇ شنأسأيي کيليدأنˇ مرأ شنأسأيي بؤبؤستيد. هرتأ لأروأنˇ زيويستن-جيگأ, طبيعي يأ مصنۊعي, يأ أشأنˇ مۊشخصأت به اينکي کؤ وأشأنˇ مييأنأ دۊبۊ, کؤيأ دۊبۊ, آفتأب اۊنأ دتأبستي يأ نأ, يأ اينکي اۊنˇ آبˇ وضع چۊتؤ بۊ يؤ اۊنˇ زيويستن-جيگأ تف چقد بۊ, همه-دأنه فؤرمأنˇ دۊرۊن ثبت بؤبؤسته. پيلدأنه پشه-أن أسپيرأتؤر (Aspirator) ؤ کأپيتؤرأتؤرˇ مرأ وختي کي کرأ اينسأن يأ حأيوأنˇ خۊنأ خۊردأن ديبيد يأ اينکي کرأ خأنه دۊرۊن, کرکˇ خۊمه, مۊسترأ يأ وأشأنˇ دۊرۊن, دأرأنˇ سر يأ سنگأنˇ درزˇ دۊرۊن يأ چأ دۊرۊن کرأ ايسترأحت کۊديد جمأ بؤستيد.

چن دفأيم نۊمۊنه-گيري نۊري تله مرأ أنجأم بؤبؤسته. پيلدأنه پشه-أن وختي بۊکۊشته بؤبؤستيد سه-گۊشˇ کأغذˇ سر قرأر بيگيفتيد ؤ استريؤميکرؤسکؤپ ؤ مؤعتبرˇ منأبع ؤ مؤعتبرˇ شنأسأيي کيليدأنˇ مرأ, شنأسأيي بؤبؤستيد. لأروأني کي جمأ بؤسته اۊشأنˇ خۊمه-أنˇ آبˇ مرأ ايتأ لأکي يکبأر مصرفˇ جأ کي پأن بؤ يؤ أنˇ لبه-أن پأچ بۊ دۊرۊن بنأييد. اۊنˇ سرأ ايتأ ريزˇ تۊري مرأ دوستد. پشه-أني کي أتؤيي جمأ بؤستد, اۊجۊر کي بأخي-يأ وأرسي بۊکۊدد, وأرسي بؤبؤستد. پيلدأنه پشه-أنˇ دأخلي زيويستن-جيگأ مۊشخصأت, اۊشأنˇ ديفأرˇ جنس ؤ خأرجي زيويستن-جيگأ کي طبيعي يؤ مصنۊعي جۊخۊس-جيگأ ببه ؤ اۊشأنˇ دؤر ؤ ورˇ ايطلأعأت, تف ؤ نمˇ مأنستن ثبت بؤبؤسته. تۊمأمˇ نۊمۊنه-أني کي جمأ بؤسته جأ ايتأ نۊمۊنه پؤرؤفسؤر Minarˇ ره کي جۊمهۊري-يه چکˇ أنگل-شنأسي أنيستيتؤ دأنشمند ؤ پشه-أنˇ تأکسؤنؤمي مۊتخصص ايسه ؤ بأزنشسته بؤبؤسته دأره ره اۊسه کۊديم کي تۊمأمˇ نۊمۊنه-أني کي شنأسأيي بۊکۊديمأ تأييد بۊکۊده.

 

نتيجه-أن

أنجأم بؤبؤسته وأرسي-يأنˇ جأ, بيلکؤل 2478 تأ پيلدأنه پشه کي 807 تأ آنؤفلينه پشه (٪57/32) ؤ 1671 تأ کۊليسينه پشه (٪43/67) بيد 64 تأ زيويستن-جيگأ جأ 41 دفأ نۊمۊنه-گيري جأ يأ اۊيأ کي لأروأنأ پرورش دأييدˇ جأ به دس بأمؤ. اۊ زيويستن-جيگأئأنˇ جأ 9 تأ (٪06/14) خألي آنؤفلينه پشه-أن بيد, 33 تأ زيويستن-جيگأ (٪56/51) آنؤفلينه ؤ کۊليسينه پشه-أن بيد ؤ 22 تأ زيويستن-جيگأ (٪38/34) خألي کۊليسينه پشه-أن جمأ بؤسته. بيلکؤل 42 تأ زيويستن-جيگأ جأ (٪62/65) پيلدأنه آنؤفلينه پشه-أن ؤ 55 تأ زيويستن-جيگأ جأ (٪93/85) پيلدأنه کۊليسينه پشه-أنˇ جمأ بؤسته. أ وأرسي دۊرۊن 6656 تأ لأروˇ دۊرۊن 1547 تأ آنؤفلينه پشه لأرو (٪24/23) بۊ يؤ 5109 تأ کۊليسينه پشه لأرو (٪7676) بۊ کي 127 تأ لأروˇ خۊمه جأ 55 دفأ نۊمۊنه-گيري جأ جمأ بؤسته. لأروˇ خۊمه-أنˇ مييأنأ 14 تأ دۊرۊن (٪02/11) خألي آنؤفلينه پشه-أن, 76 تأ لأروˇ خۊمه دۊرۊن (٪84/59) آنؤفلينه ؤ کۊليسينه پشه-أنˇ لأرو ؤ 37 تأ لأروˇ خۊمه دۊرۊن (٪14/29) خألي کۊليسينه پشه-أن جمأ بؤسته, کي بيلکؤل 90 تأ لأروˇ خۊمه جأ (٪86/70) آنؤفلينه پشه-أن بيد ؤ 113 تأ لأروˇ خۊمه-أنˇ جأ (٪97/88) کۊليسينه پشه-أنˇ لأرو جمأ بؤسته. أ وأرسي دۊرۊن 509 تأ آ ا دسˇ پشه 24 تأ ايسگأ يأ لأروˇ پرورش-جيگأ جأ (٪5/37 تۊمأمˇ زيويستن-جيگأئأن) به دس بأمؤ کي ٪54/20 پيلدأنه پشه ؤ ٪46/30 کۊليسينه پيلدأنه پشه-أن ايسيد.

528 تأ آ ا دسˇ لأرو, 23 تأ لأروˇ خۊمه (٪11/18 تۊمأمˇ لأروˇ خۊمه-أن) جأ جمأ بؤسته کي ٪94/7 همه-تأ لأروأن ؤ ٪33/10 کۊليسينه لأروأنˇ زيرخأنوأده بؤبؤسته (جدولˇ 3). أ وأرسي دۊرۊن چأر جۊر آ ا دسˇ پشه کي کأسپييۊس آ ا دس, أکينۊس آ ا دس, جنيکؤلأتۊس آ ا دس ؤ وکسنز آ ا دس بيد گيلأنˇ جأ جمأ بؤسته. أتؤيي تۊمأمˇ گۊنه-أني کي پيشتر گيلأنˇ جأ گۊزأرش بؤبؤسته بۊ أ وأرسي دۊرۊن جمأ بؤسته ؤ شنأسأيي بؤبؤسته. أنم بيگيم أکينۊس آ ا دسˇ گۊنه أول-دفأيه کي گيلأنˇ جأ گۊزأرش به. أ گۊنه-أنˇ أ جأ اۊ جأ دۊبؤن ؤ أنکي کؤ شأرستأنˇ دۊرۊن دره به رج 2 ؤ 3 جدولأنˇ دۊرۊن بأمؤ دأره.

جدولˇ2: گيلأنˇ آ ا دسˇ پشه-أنˇ أ جأ اۊ جأ دۊبؤن, أولˇ مأ تأ تيرˇ مأ 1379

جدولˇ 3: گيلأنˇ آ ا دسˇ پشه-أنˇ درصد أولˇ مأ تأ تيرˇ مأ 1379

 

پس-گب

کأسپييۊس آ ا دس (کأسپييۊس أکلرؤتأتۊس)

کأسپييۊس آ ا دس پألئأرکتيکˇ Palaearactic منطقه دۊرۊن فتˇ فروأوأنه (5). ايرأنˇ دۊرۊن نى نأقلن 15 تأ اۊستأنˇ جأ گۊزأرش بؤبؤسته دأره (4, 9, 18 ؤ 33). أ وأرسي دۊرۊن أنˇ پيلدأنه, ايدفأ, کۊرچˇ مأ 1379 آستأرأ جأ جمأ بؤسته (جدولˇ 2). هۊتؤيي کي جدولˇ 3 دۊرۊن مألۊمه أ گۊنه کمتري درصدأ آ ا دسˇ جنسˇ جأ گيلأنˇ دۊرۊن دأره. أ گۊنه کؤمپلکس کأسپييۊسˇ Complex Caspius  جرگه دۊرۊن دره کي اۊنˇ دۊتأ گۊنه-أنأ اۊرۊپأ دۊرۊن شنأسيدي (20). Dow أ گۊنه-أ بۊشهرˇ جأ (9) ؤ Minar کهۊرکˇ جأ (ايرأنˇ خۊرتأو) (18) گۊزرأش بۊکۊدده. أ گۊنه ويشتر پستأندأرأنˇ خۊنأ خۊره (8) ؤ خۊن-خۊري ره اينسأنم دۊچکه (4 ؤ 26) أ وأرسي دۊرۊنم اينسأنˇ دأخلي زيويستن-جيگأ جأيم جمأ بؤسته. أ گۊنه جأ مۊهأجرتي پروأزأن گۊزرأش بؤبؤسته دأره. هرچن کي کؤيأ جأ بأمؤ دأره جأ هيچ ايطلأعأتي ننأ (14).

Gutsevich ؤ أنˇ همکأرأن گيدي کي مۊمکينه 10 کيلۊمتر اؤشتنرˇ جأ بأمؤبي (13). کأسپييۊس آ ا دس پزشکي دۊرۊن خأيلي مۊهيمه ؤ تأهينأ (Tahina) (19 ؤ 28) ويرۊسأ وأولأجأنه ؤ اتمألن تبˇ درره-يه ريفت  (Rift Valley Fever) (10) ؤ دأيرؤفيلأرييأ ايميتيسˇ (6) ويرۊسم وأولأجأنه ؤ تۊلأريمييأ (Tularemia) ويرۊسم وأولأجأنه.

 

أکينۊس آ ا دس (أکينۊس أکلرؤتأتۊس):

أکينۊس آ ا دسˇ جهأني وأولأج, مديترأنه دؤر ؤ ورأن, آفريقأ کلسييأ, کۊجي آسييأ ؤ اۊرۊپأ نسأ (13) کي يۊنأن ؤ تؤرکييه ؤ ألجزأير ؤ مرأکش ؤ ايسپأنييأ ؤ فرأنسه کشورأن به ايسه. ايرأنˇ دۊرۊن أول-دفأ ره اۊ نۊمۊنه-أني کي تئرأنˇ عۊلۊم پزشکي دأنشگأ, بهدأشتˇ دأنشکده پزشکي, حشره-شنأسي مۊزه دۊرۊن کي سألˇ 1344 دۊکتۊر جهأنبخش سأري جأ (مأزندرأن) أشأنˇ لأروأ جمأ کۊده بۊ جمأ بؤسته, زعيم ؤ اۊنˇ همکأرأنˇ جأ گۊزأرش بؤبؤسته (4) أن, أ گۊنه تنأ گۊزأرشه. وأرسي-يي کي بؤبؤسته دۊرۊن أشأنˇ لأروأ رضوأن-شأر, شفت, فؤمن ؤ مأسأل, أريه مأ 1379 جمأ بؤسته دأره (جدولˇ 2) ؤ ٪38/0 تۊمأمˇ لأروأن بيد ؤ ٪49/0 کۊليسينه زيرخأنوأده بيد ؤ ٪73/4 آ ا دسˇ لأروأن بيد (جدولˇ 3). پس أن ايرأنˇ دؤوؤمي گۊزأرشه, گيلأنˇ أولي گۊزأرش (2). أ گۊنه دأرأنˇ خۊله-أني کي اۊنˇ دۊرۊن آب دبه دۊرۊن تؤخم نيهيدي يؤ اۊيأ پيلله-أ بيدي. ايطلأعأتي کي بگه أشأنˇ زيويستن چۊتؤ ايسه ؤ چي مريضي-يأني-يأ وأولأجأنيدي دس-فأرس ني-يه (4).

 

جنيکؤلأتۊس آ ا دس (جنيکؤلأتۊس أکلرؤتأتۊس )

جنيکؤلأتۊس آ ا دس پألئأرکتيکˇ دۊرۊن کي به اۊرۊپأ, آفريقأ کلسييأ ؤ آسييأ خۊرتأوي نسأ دۊرۊن دره (15). ايرأنˇ دۊرۊن مأزندرأن ؤ گيلأنˇ جأ گۊزأرش بؤبؤسته دأره (1, 4, 12 ؤ 33). أ گۊنه-یأ أول-دفأ Gutsevich گۊزأرش بدأ مأزندرأنˇ جأ (12). أ وأرسي دۊرۊن أ گۊنه رضوأن-شأرˇ جأ دييأ مأ ؤ أريه مأ 1379 جمأ بؤسته (جدولˇ 2) ؤ ٪28/0 تۊمأمˇ پيلدأنه نۊمۊنه-أن ؤ ٪42/0 کۊليسينه زيرخأنوأده ؤ ٪37/0 آ ا دس ˇ جنس بيد. لأروأني کي جمأ بؤسته-يم ٪02/0 کۊليسينه زيرخأنوأده بيد ؤ ٪19/0 نى آ ا دسˇ جنس بيد (جدولˇ 3). ألبت أ گۊنه سأبق سۊمأسرأ چکؤورˇ جأ گۊزأرش بؤبؤسته بۊ (1). جنيکؤلأتۊس آ ا دس خأيلي أکينۊس آ ا دسأ مأنه ؤ اۊنˇ مأنستن دأرأنˇ تنه خۊله-أنˇ دۊرۊن تؤخم نيهه ؤ پيلله-أ به (4, 14 ؤ 26). جنيکؤلأتۊس آ ا دس ويشتر پستأندأرأنˇ خۊنأ اۊدۊشه (8) ؤ خۊن-خۊري ره آدمأنˇ خأنه دۊرۊنم شه (14). أنˇ آزمأيشگأيي گۊنه تأنه زردˇ تب ؤ خۊرتأوي أسبˇ أنسفأليتˇ(Eastern Equine Encephalitis)  ويرۊسأ وأولأجأنه (14 ؤ 31), أممأ أنأ مريضي-يه خأصي کي اينسأنأ تأوده نشنأسيدي. ايتأ نۊمۊنه لأروي کي أ گۊنه جأ گيسۊمˇ پأرکˇ جأ جمأ بؤسته کي أنˇ بعضي-تأ صفتأن پکتنˇ (Pecten) تمشأن ؤ کؤمبأ (Comb) مأنه, أممأ ايپچه أشأنˇ مرأ تؤفير دأره. پؤرفسؤر Minar أ نۊمۊنه وأرسي مرأ گه کي أ لأرو اۊ زيرگۊنه-يي کي Gutsecich ؤ اۊنˇ همکأرأن ايرأنˇ جأ گۊزأرش بدأده مرأ ايتأيه (شخصي بۊگۊبيشتأو). أممأ جهأنˇ پشه-أنˇ کأتألؤگ ؤ اۊنˇ تکميلي مقأله-أنˇ دۊرۊن (11, 15, 16, 29 ؤ 30) أ گۊنه بيدۊنˇ اينکي اۊنˇ زيرگۊنه-أنأ نأم ببره مۊعرفي بؤبؤسته هأنˇ وأسي أ مقأله دۊرۊن خألي به عؤنوأنˇ ايتأ گۊنه مۊعرفي به.

 

وکسنز آ ا دس:

وکسنز آ ا دس ويشتر هۊلئأرکتيک (Holarctic) ؤ اؤرينتأل (Oriental)  ؤ اؤقيأنۊسييه جزيره-أنˇ دۊرۊن ؤ مکزيک ؤ هندۊرأس ؤ گؤأتمألأ ؤ هيند ؤ پأپوأ دۊرۊن دره (15). أ گۊنه ؤ اژيپتي آ ا دس ؤ کۊيينکؤفأسييأتۊس کۊلکس (Culex quinquefasciatus Say, 1823) همه-تأ پشه-أنˇ جأ ويشتر وأولأج دأريدي (26). ايرأنˇ دۊرۊن نى مأزندرأن ؤ گيلأن ؤ خۊرخۊسي آذربأيجأن ؤ هؤرمؤزگأنˇ جأ گۊزأرش بؤبؤسته دأره (1, 4, 12 ؤ 33). أ گۊنه-يأ أول-دفأ Gutsevich مأزندرأنˇ جأ گۊزأرش بدأ (12). أ وأرسي دۊرۊن أ گۊنه آستأرأ, آستأنه, أنزلي, رشت, رضوأن-شأر, شفت, سۊمأسرأ, فؤمن, لأيجأن, لنگرۊد ؤ مأسأل, أولˇ مأ تأ أريه مأ 1379 أنˇ لأرو ؤ پيلدأنه جمأ بؤسته (جدولˇ 2). هۊتؤيي کي جدولˇ 3 دۊرۊن مألۊمه پيلدأنه پشه-أني کي جمأ بؤسته دأره يأ پرورش بدأ بؤسته يأ أ گۊنه لأروأني کي جمأ بؤسته دأره ويشتري درصدأ آ ا دسˇ پشه-أنيدي. Clements گه کي أ گۊنه ٪99/0 ويشتر پستأندأرأنˇ خۊنأ خۊره ؤ ٪1/0 کمتر چيري-يأن ؤ خزنده-أنˇ خۊنأ (8)Horsfall  گه کي أشأن أسب, گأب, اينسأن ؤ آخربسرم چيري-يأنˇ خۊنأ ويشتر خۊريدي (14). Carpenter ؤ LaCasse گيدي کي أ گۊنه تأنه تأ 10 مأيل (16 کيلۊمتر) پروأز بۊکۊنه (7) ؤ أشأنˇ مۊهأجرتي پروأزأن کي تأک ؤ دسجمي ايسه تأنه تأ 48 کيلۊمترم ببه (14).

وکسنز آ ا دس سه تأ زيرمجمۊعه دأره کي اۊنˇ تيپيک Ae.vexans vexans(Meigen, 1830) ايرأنˇ دۊرۊن دره ؤ Ae.vexans nipponii ویشتر آسييأ خۊرتأوˇ دۊرۊن (15 ؤ 16) ؤ وکسنز آ ا دس Ae.vexans Arabiensis. (Patton, 1905) عربستأن, يمن ؤ آفريقأ (16) دۊرۊن دره.

أ گۊنه پزشکي دۊرۊن خأيلي مۊهيمه ؤ تأنه خۊرتأوي أسبˇ أنسفأليت, تأهينأ, ژأپۊني أنسفأليت (Japanese Encephalitis) (19 ؤ 28) کأليفؤرنييأ أنسفأليت (California Encephalitis) (19), سأجييأمأ (Sagiyama), تري ويتأتۊس (Trivitatus), خۊرخۊسي أسبˇ أنسفأليت (Western Equine Enceohalitis) (28) ويرۊسأ وأولأجأنه ؤ کؤريؤمنينجأيتيس ليمفؤستيک (Choriomeningitis Lymphocytic) (13) ؤ گتأ (Getah) ويرۊس ؤ اتمألن تۊلريمييأ (13) ؤ دأيرؤفيلأرييأ ايميتيسˇ  (13 ؤ 14) ويرۊسأ وأولأجأنه.

آ ا دسˇ پشه-أنˇ منأبع وأرسي مرأ [و أکلرۊتأتۊس تأزه ديچين وأچينˇ مرأ کي Reinert مۊنتشرأ کۊده (21-23)] مألۊم به کي ايرأنˇ دۊرۊن نيميزگيره ؤ أ جأ اۊ جأ دره (1, 4, 17, 18, 32 ؤ 33) تۊمأمˇ گۊنه-أني کي تأ هسأ مألۊم بؤبؤسته گيلأنˇ دۊرۊن دره أ وأرسي دۊرۊن جمأ بؤسته ؤ شنأسأيي بؤبؤسته ؤ أکينۊس آ ا دس نى أول-دفأيه کي گيلأنˇ دۊرۊن ؤ دؤوؤمي دفأيه کي ايرأنˇ دۊرۊن گۊزأرش بؤبؤسته (2). هرچن فلأوسنس آ ا دسˇ گۊنه کي خۊرخۊسي آذربأيجأن (4 ؤ 33) ؤ پۊلکريتأرسيس کي مأزندرأنˇ (4, 18 ؤ 33) جأ گۊزأرش بؤبؤستده, گيلأنˇ مييأنم درد. ألبأخي گۊنه-أن کي ويتأتۊى آ ا دس, دترأيتۊس آ ا دس ؤ لۊکۊملأس آ ا دس ايسيد نى خألي هؤرمؤزگأنˇ جأ ؤ کأبألۊس آ ا دسˇ گۊنه نى هؤرمؤزگأن ؤ سيستأن بۊلۊچستأنˇ جأ گۊزأرش بؤبؤسته (4 ؤ 33). أژيپتي آ ا دس نى کي پيشترأن Dow (9) ؤ مۊفيدي (4) بۊشهرˇ جأ شکأر بۊکۊده بيد, أ سألأن ايرأن ؤ منطقه کيشورأنˇ جأ شکأر نؤبؤسته (4). عيلأوه-يه أ يؤنزه تأ گۊنه کي ده تأ گۊنه-يه أول أنˇ شين ايرأنˇ کۊليسينه فهرستˇ دۊرۊن بأمؤ دأره (4 ؤ 32), جهأنˇ پشه-أنˇ کأتألؤگˇ دۊرۊن (15) ايتأ دئه پشه-يم اعلأم بؤبؤسته اتمألن ايرأنˇ دۊرۊن دره کي أنˇ نأم ايسه چللي آ ا دس Ae.chelli (Oc.chelli) (Edward , 1915). أممأ هيتتأ منأبع دۊرۊن ايرأنˇ پشه-أنˇ جأ أ گۊنه نأم دينه. أ گۊنه کأبألۊس آ ا دسˇ مأنستن أفرؤترپيکألˇ (Afrotropical) منطقه دۊرۊن دره ؤ ايرأن جؤزوˇ اۊ منطقه-أني ني-يه کي بۊگؤفتدده أ گۊنه-أن اۊيأ درد. چۊنکي أفرؤترؤپيکألˇ بعضي-تأ قسمتأن کأبألۊس آ ا دس ؤ آنتنأتۊس کۊلکسˇ Culex antennatus (Becker, 1903) مأنستن نسأ دۊرۊن دره ؤ مۊمکينه کي أ گۊنه-يم اۊيأ دبه أممأ, أن کي بيگيم حؤکمن ايرأنˇ دۊرۊن دره, وأسي بۊخۊصۊص نسأ دۊرۊن خؤرم وأرسي-يأن أنجأم ببه. هۊتؤيي کي 2 ؤ 3 جدولأنˇ جأ مألۊمه وکسنز آ ا دسˇ فرأوأني گيلأنˇ دۊرۊن ويشتره ؤ همه-تأ گۊنه-أنأ سره. چۊنکي آربؤ ويرۊسأنˇ وأولأجأنئنˇ دۊرۊن خأيلي فعأله, پس مۊهيمه کي أنˇ سر ايتأ خؤرم وأرسي-يي أنجأم ببه کي مألۊم ببه أنˇ خۊن-خۊري عأدت چيسه ؤ کؤيأن زيوه. هۊتؤيي کي زعيم ؤ أنˇ همکأرأن بۊگؤفتده چۊنکي ايطلأعأت آ ا دسˇ پشه-أنˇ جأ ايرأنˇ دۊرۊن کمه أ وأرسي نتأنه أ گۊنه-أنˇ نهأيي گۊزأرش ببه (4) ؤ أشأنˇ تنوؤع ؤ ايتأ بأرˇ گۊنه-أن ؤ پزشکي أهميتˇ وأسي, وأ ويشتر وأمختن. نۊمۊنه-أني کي جمأ بؤسته رشتˇ بهدأشتˇ پزشکي آمۊزشکده جأ, حشره-شنأسي مۊزه دۊرۊن دأشتدأري به.

 

تشکۊر:

أ مقأله نيويسأئأن لأزيم دأنيدي خأنم دۊکتۊر بۊلۊکي مۊقدم ؤ آقأىˇ دۊکتۊر رۊدبأري کي گيلأنˇ عۊلۊم پزشکي دأنشگأ سأبقˇ پژۊهشي مۊعأوينأن بيد, آقأىˇ دۊکتۊر رضوأني گيلأنˇ مرکزˇ بهدأشتˇ مريضي-يأنˇ مۊبأرزه وأحدˇ مۊدير مسئۊل, آقأىˇ آزأد تکنسيين ؤ آقأىˇ جمألزأده اۊ وأحدˇ رأننده همکأري جأ تشکۊر بۊکۊند. ايتأ تشکۊرم آقأىˇ دۊکتۊر وطن دۊست, تئرأنˇ عۊلۊم پزشکي دأنشگأ بهدأشتˇ پزشکي دأنشکده حشره-شنأسي جرگه سأبقˇ مۊديرˇ جأ کي اۊ جرگه مۊزه نۊمۊنه-أنأ أ مقأله أولي نيويسأ ره اۊسه کۊده. آقأيأن پؤرفسؤر Jezek  (پرأگˇ طبيعي تأريخˇ مۊزه, جۊمهۊري-يه چک), پؤرفسؤر Rettich (أنگل شنأسي أنيستيتۊ, جۊمهۊري-يه چک), پؤرفسؤر Gelbic (حشره-شأنسي أنيستيتۊ, جۊمهۊري-يه چک) أشأنˇ يأور دأن ؤ رأنمأيي کۊدنˇ وأسي, بۊخۊصۊص پؤرفسؤر Minar (أنگل شنأسي أنيستيتۊ محقق, جۊمهۊري-يه چک) نۊمۊنه-أني کي اۊسه کۊده جأ تشکۊر کۊنيم. هأتؤ پؤرفسؤر Reinert (پزشکي, کيشأورزي ؤ دأمپروري, حشره-شنأسي مرکز, آمريکأ) خؤرم مقأله-أني کي اۊسه کۊده وأسي تشکۊر کۊنيم.

 

أ مقأله-يأ أيأ جيرأ کشيد 

 

منأبع

1.. آذری حمیدیان، شهیاد؛ یعقوبی ارشادی، محمدرضا؛ جوادیان، عزت‌الدین: نگاهی به فون پشه‌ها (دوبالان: کولیسیده) در شهرستان رشت. مجله علوم پزشکی مدرس، 1379، سال 3 شماره 2، صص 70-65.

2.. آذری حمیدیان، شهیاد؛ جمع‌آوری Aedes (Finlaya) echinus (Edwards,1920) در استان گیلان. خبرنامه انجمن حشره‌شناسی ایران، 1379، سال 2، شماره 8، ص: 1.

3.. استیل، جیمز اچ: بیماریهای قابل انتقال بین انسان و حیوان: زئونوزها، زئونوزهای ویروسی. ترجمه اسماعیل ذوقی. تهران: موسسه تحقیقاتی واکسن و سرم‌سازی رازی، 1375: ص: 767.

4.. زعیم، مرتضی؛ منوچهری، عبدالوهاب؛ یعقوبی ارشادی، محمدرضا: بررسی فون پشه‌های ایران (دوبالان: کولیسیده) 1- آ ا دس‌ها. مجله بهداشت ایران، 1363، سال 13 شماره 4-1، صص: 10-3.

5.. منوچهری، عبدالوهاب؛ زعیم، مرتضی؛ عمادی، امیرمسعود: مروری بر وضع بیماری مالاریا در ایران. دارو و درمان، 1370، سال 9 شماره 97، صص: 17-12.

6.. موبدی، ایرج؛ جوادیان، عزت‌الدین و عبائی، محمدرضا: معرفی کانون زئونوزکرم قلب سگ Dirofilaria immitis (Nematoda, Filarioidea) در منطقه مشکین‌شهر (استان آذربایجان‌شرقی) و اهمیت آن در ایران. خلاصه مقالات اولین کنگره سراسری بیماریهای انگلی در ایران، 1369، ص: 78.

7. Carpenter S J, La Casse W J. Mosquitoes of North America (North of Mexico). Berkeley and Los Angeles : University of California Press,1955:360.

8. Clements A N. The Biology of Mosquitoes, Volume2: Sensory Reception and Behaviour. Wallingford: CABI Publishing, 1999: 740.

9. Dow R P. Notes on Iranian Mosquitoes. Am J Trop Med Hyg. 1953:2:683-695.

10. Gad AM, et al. Host Feeding of Mosquitoes (Diptera: Culicidae) Associated with the Recurrence of Rift Valley Fever in Egupt, J Med Entomol 1999: 36 (6): 709 – 714.

11. Gaffigan T V, Ward R A. Index to the Supplement to ‘A Catalog of the Mosquites of the World’ with Corrections and Additions. Mosq Sust 1985: 17: 52-63.

12. Gutsevich A.V. On the Mosquitoes of North Iran. Compates Rendus Academy of Sciences U S S R. 1943: 40(3): 123-125.

13. Gutsevich AV, Monchadskii A S, Shtakelberg A A. Mosquitoes Family Culicidae.Leningrad: Fauna of the U S S R Diptera 3(4), 1970: 408.

14. Horsfall W R. Mosquitoes, Their Bionomics and Relation to Disease. NewYork: Hafner Ppublishing, 1955: 723.

15. Knight K L, Stone A A. Catalog of the Mosquitoes of the World (Diptera:Culicidea).2nd ed. Maryland: Entomological Society of America, College Park, 1977: 611.

16. Knight K L. Supplement to ‘A Catalog og the Mosquitoes of the World (Diptera:Culicidea)’.Maryland: Entomological Society of America, College Park, 1978: 107.

17. Minar J. Results of the Czechoslovak-Iranian Entomological Expedition to Iran 1970, Diptera:Culicidae. Acta Eusei Nat Pragae 1974: Supp.(6): 87-89.

18. Minar J. Results of the Czechoslovak-Iranian Entomological Expeditions to Iran, Diptera:Culicidae, Oestridae. Acta Ent Musei Nat Pragae 1981: 40: 83-84.

19 . Minter D M, White G B. Appendix ꟾꟾꟾ Medical Entomology in: Manson-Bahr, P E C, Bell D R. Manson’s Tropical Disease. 19^th ed London: Bailliere Tindall, 1987: 1381-1488.

20. Ramsdale CD, et al. Annotated Cheklist of the Mosquitoes (Diptera:Culicidae) of Turkey. Eur Mosq Bull 2001: 9: 18-28.

21. Reinert J F. New Classification for the Composite Genus Aedes (Diptera: Culicidae: Aedini),Elevation of Subgenus Ochlerotatus to Generic Rank, Reclassification of the Other Subgenera, and Noteson Certain Subgenera and Species. J Am Mosq Cont Assoc 2000: 16(3): 175-188.

22. Reinet J F. Recent Changes to the Classification of the Composite Genus Aedes and Tribe Aedini (Diptera: Culicidae). Eur Mosq Bull 2001: 9: 10-11.

23. Reinert J F. Revised List of Abbreviations for Genera and Sungenera of Culicidae (Diptera) and Notes on Generic and Subgeneric Changes. J Am Mosq Cont. Assoc 2001: 17(1): 51-55.

24. Sadighian, A. Helminth Parasites of Stray Dogs and Jackals in Shahsavar Area, Caspian Region,Iran. J Helminth 1969: 2: 372-374.

25. Saidi S, Tesh R, Javadian E, Nadim A. The Prevalence of Human Infection with West Nile in Iran. Iranian J Publ Health 1976: 5: 8-14.

26. Service M W. Mosquitoes (Culicidae) In: Lane R P, Crosskey, R.W. Medical Insects and Arachnids. London: Chapman and Hall, 1993: 120-240.

27. Siavashi M R, Massoud J. Human Cutaneous Dirofilariosis in Iran: A Report of Two Cases. Iranian J Med Sci 1995: 20(12): 85-86.

28. Smith K G V(ed). Insects and Other Arthropods of Medical Importance. London: The Trustees of the British Museum (Natural History), 1973: 561.

29. Ward R A. Second Supplement to ‘A Catalog of the Mosquitoes of the World (Diptera:Culicidae)’. Mosq Syst 1984: 16: 227-270.

30. Ward R A. Third Supplement to ‘A Catalog of the Mosquitoes of the World (Diptera:Culicidae). Mosq Syst 1992: 24: 177-230.

31. Yates M G. The Biology of the Tree-Hole Breeding Mosquito Aedes geniculatus (Olivier) in Southeastern England. Bull. Entomol Res 1979: 69: 611-628.

32. Zaim M, Cranston P S. Checklist and Keys to the Culicinae of Iran (Diptera:Culicidae).Mosq Syst 1986: 18: 233-345.

33. Zaim M. The Distribuion and Larval Habitat Characteristics of Iranian Culicinae. J Am Mosq Cont Assoc 1987: 3(4): 568-573.

 

 

Mosquitoes of the Genus Aedes (Diptera: Culicidae) in

Guilan

Azari Hamidian Sh, Joeafshani M A, Rassaei A, Mosslem M.

Abstract

Introduction: Information on mosquitoes of the genus Aedes (Diptera: Culicidae), despite of their Medical and health importance, is very little in Iran.

Objective: To study mosquito fauna in Guilan province, an investigation was carried out during April to December 2000.

Methods: The whole set of 2478 adult specimens from 64 habitats and 6656 larvae from 127 larval breeding places was collected.

Result: Four species of the Genus Aedes were identified as follow:

1. Ae.caspius(Ochlerotatus caspius) 2. Ae.echiinus (Oc.echinus) 2. Ae.echinus (Oc.echinus) 3. Ae.geniculatus (Oc.geniculatus) 4. Ae.vexans

Conclusion: In this study, all species of the genus Aedes which had been reported in Guilan were collected and Ae.echinus (Oc.echinus) was reported for the first time in the province too.

In this article the distribution and percentage of the frequency of the genus Aedes in Guilan province were discussed.

Key words: AEDES/Culicidae/Iran/Mosquitoes/Ochlerotatus

شغال گربه (پيچه شأل - بأمشي شأل)

شغال گربه (پیچه شال – بامشی شال)

کریم کوچکی

ماهنامه ره‌آورد گیل – شماره 46 و 47 – پیاپی 59 و 60 – بهمن و اسفند 1394

 

یکی دیگر از عوامل بازدارنده زیستگاه انسانی در جلگه گیلان و مازندران وجود شغال‌گربه بود که اهمیت بازدارندگی جمعیت آن به مراتب کمتر از شغال، ولی نقش آن در بازدارندگی محرز بود. جانوری درنده و خون‌آشام و شب‌شکار و بس چالاک، از راسته گربه‌سانان و کمی متمایل به سگ‌سانان و شاید ترکیبی از شغال و گربه وحشی و از توالد آن‌ها به وجود آمده باشد و زیستگاه آن در حاشیه جنوبی دریای کاسپی معلوم گردیده است.

جثه‌ای کوچک‌تر از شغال و بزرگ‌تر از گربه دارد. بلندی قدش از سطح زمین 40 سانتی‌متر و طول آن از نوک دم تا نوک پوزه 65 سانتی‌متر می‌باشد، اگر از نیم‌رخ به آن نگریسته شود شغال را ماند و چنانچه از روبرو نگاه گردد به گربه شباهت دارد. دست‌ها درازتر از پاهایش و در حیله‌گری گوی سبقت را از شغال و در چُستی از گربه وحشی ربوده و قادر است به راحتی از درخت ودیوارهای بلند بالا رود و از روی خندق‌ها و نهرها بجهد.

این جانور در شکار پرندگان وحشی و اهلی ید طولایی داشته و در صید ماکیان به طرفة‌العینی و با مهارت ویژه‌ای در مرغدانی‌ها خون به پا می‌کند و در این زمینه یکی از پُرفسیونل‌های ماکیان رُباست. چهار دندان نیش فوق‌العاده تیز در آرواره‌های بالا و پایین دارد و با آن شکار خود را که اغلب ماکیان اهلی و حتی پرندگان وحشی است می‌درد که در سطح نزدیک به زمین پرواز می‌کنند، و با جهش‌های بلند خود آنان را از هوا می‌رباید، و چونان شیر شرزه‌ای در مقیاس کوچک‌تر را ماند.

این جانور بسیار هوشمند و گریزپاست و شب‌هنگام در حول و حوش مرغدانی پرسه می‌زند و صدایی جیغ‌مانند چون یوزپلنگ دارد و به خلاف شغالان تکزی است و به تنهایی طعمه خو را فرا چنگ می‌آورد. پنجول‌هایش تیزتر و قوی‌تر از گربه است و دمی کوتاه و برگشته به طرف بالا و با راه‌راه عرضی مانند ببر بر روی دست و پا و دم و بدن دارد و نوک گوش‌هایش سیاه‌رنگ و موهای سیخ‌مانندی بر آن روییده است. از این منظر شباهت به سیاه‌گوش دارد. رنگ بدن آن قهوه‌ای کم‌رنگ می‌باشد. در گذشته به سبب وفور پرندگان وحشی نظیر تورنگ (قرقاول) کَرکَجه (زنگوله بال) در جلگه گیلان بیشتر به شکار آن‌ها می‌پرداخت، ولی در زمان حاضر خوراک این جانور مرغ و ماکیان است و در اطراف دهکده‌های کم‌جمعیت و روستاهای پرت و دور افتاده، و از نقطه ساحلی و جلگه‌ای تا جنگل‌های کوهپایه‌ای گیلان و مازندران زیستگاه دارد، و گهگاه در میان جالیزها هم حضور پیدا کرده و از صیفی‌جات تغذیه می‌کند.

چشم‌های نافذ و براق آن در شبانگاه سوسو می‌زند و مانند چراغ قوّه‌ای می‌درخشد و گیلکان دارنده دیدگان این چنینی را بدان مثال می‌زنند. «تي چۊمأن ايشپتکأيه» (گویش رشتی : چشم‌هایت «مانند» شغال‌گربه است) این جانور به خلاف گربه که از آب گریزان است، همانند شغال از عرض رودخانه‌ها شناکنان می‌گذرد و در کنار رودها و در میان مرداب‌ها هم قادر به صید است و نسل آن در سال‌های اخیر به شدت کاهش یافته و هم‌اکنون تک و توکی از آنها در حاشیه روستاها و در کنار مرداب‌ها هنوز یافت می‌شود. جمعت آن همیشه از جمعیت شغال کمتر بوده است. این جانور هم مانند شغال شب‌شکار است و هیچ‌گاه با انسان کنار نیامد و رام و آرام آدمی‌زاد نگردید. تا چند سال آینده قطعا نسل آن به کلی منقرض خواهد شد و فقط عکسی از آن در کتاب‌ها باقی خواهد ماند.

شغال گربه شمال ایران (پیچه شأل) وزن: حدود 8 الی 10 کیلوگرم

طول قد از نوک دُم تا نوک پوزه 65 سانتی‌متر

بلندی قد از سطح زمین 40 سانتی‌متر

در برخی از کتاب‌های گیلان‌شناسی و فرهنگ‌های گیلکی و طبری تعریف مخدوش و نادرستی از این جانور بدست داده‌اند و در شناسایی آن دچار خطا گردیده‌اند¹ که با فیزیک بدنی و راسته جانوری آن مغایر است. در این نوشتار به بررسی آن پرداخته می‌شود و تصویر واقعی و اتولوژی حقیقی آن مورد شناسایی قرار می‌گیرد. همان‌گونه که از نوع نام‌گذاری گیلکی (پیچه‌شأل) و طبری (بأمشي‌شأل) که برگردانی از «شغال‌گربه» می‌باشد، پیداست که این جانور از جنبه شکل ظاهری ترکیبی از گربه وحشی و شغال است، ولی بیشتر در راسته گربه‌سانان قرار می‌گیرد و شیوه شکار و رفتارشناسی و نوع صدای آن نشان‌دهنده این قضیه می‌باشد.

این دَد درنده تیز دَند و تیز چنگ و تیز تَک در مناطق مختلف گیلان و مازندران به چند نام شناخته می‌گردد، آن را در غرب گیلان (بیه پس) اشپتکأ Ešpatakâ – شپتک šapatak اشپت ešpat  و در شرق گیلان پیچه‌شأل pičešal و در غرب مازندران پۊچأ شأل pučâšal  يا پیچأشأل pičašal و در طبرستان بأمشي‌شأل bamšišal نامند. پیچه – پیچأ – پۊچأ  در گیلکی و بأمشي در طبری به گربه اطلاق می‌شود و «شأل» هم به معنی شغال است، و «پیچه‌شأل» برگردان «شغال‌گربه» می‌باشد.

البرز شناس نامی ایران «چارک» یا «چارکه» را نام البرزی این جانور می‌داند، وی ضمن معرفی جانوران کوه‌های شمال تهران در منطقه سنگان و نیاوران، چارک یا چارکه را در کنار روباه و شغال آورده است. (ستوده، جغرافیای تاریخی شمیران، 1/354-453-515) وی در تعریف این پستاندار حیات وحش چنین می‌نگارد: چارکه، این حیوان نشیمن خود را در حین صدا کردن بر زمین می‌کوبد. صدای او را شوم می‌دانند و معتقدند نزدیک هر خانه‌ای صدا کند، یک تن از افراد ساکن آن خواهد مرد. این حیوان را در تنکابن (غرب مازندران) پیچأشأل گویند. (همان، 1/524) او در اثر دیگرش ذیل واژه «پیچه شأل» در لغت اهالی شرق گیلان، آن را از حیوانات وحشی جنگلی شبیه روباه معرفی نموده و توضیح دیگری نداده است. (ستوده، فرهنگ گیلکی، 44)

گورکن البرز کوه – وزن: حدود 5 الی 6 کیلوگرم

اما در برخی نقاط طبرستان (مازندران) و کوه‌های طالقان «چارُک» جانوری متفاوت با «پیچه‌شأل» معرفی گردیده که در سطور زیرین مورد بررسی قرار می‌گیرد. در فرهنگ طبری «چارَک» به معنی گورکن آمده است. (نصری اشرفی، 2/818) در حالی که در کوهستان‌های طالقان «چاروک» به جوجه‌تیغی‌های کوچک (خارپشت) اطلاق می‌گردد. (اعظام قدسی، 1/558) در کوه‌های اشکور از توابع شهرستان رودسر (شرق گیلان) به نوعی جانور شبیه خارپشت یا گورکن «شأل کۊرۊ» گویند. (عمادی، 346) و معلوم نگردیده در کدام راسته جانوری قرار دارد.

در خواص‌الحیوان ملا علی کامی پسر ملاعبدالواسع منشی، جانورشناس گیلک قرن یازدهم هجری (نسخه خطی مضبوط در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران) از جانوری به نام «شَپَتَک» در گیلان نام برده که با «اشپتکا» یا «پیچه‌شأل» مورد بحث تفاوت دارد. این جانور شبیه «دَلَه» یا راسو (موش‌خرما) باید بوده باشد، اما در سطور پایین‌تر همین منبع «دَلَه» جداگانه معرفی گردیده است. شاید نسل جانور اشاره شده (شپتک) به کلی منقرض شده است. وی در تعریف آن می‌نویسد: نَمس [نام عربی] جانوری است بزرگ‌تر از گربه بر بام‌های عمارات و جاهای بلند مأوا گیرد، به زبان گیلانی [گیلکی] آنرا «شپتک» گویند. عداوت با ماکیان و کبوتران دارد و هرگاه بر ایشان دست یابد سرش را برکند، یا حلق را دریده، خون را برمکد. اگر از بلندی به زیر آید، بیم شکستن اعضا [خود] داشته باشد، خود را باد کند و از بلندی به زیر اندازد، چنانکه ضرری به او نرسد. (مدنی، 1/195 به نقل از نسخه خطی – صفحه 140)

در یک پهلوی (ترانه) قدیمی به زبان گیلکی به گویش اهالی لاهیجان که از سوی گیلان‌شناس لهستانی‌تبار، قریب به یکصد و نود سال پیش ثبت گردیده، واژه «شپتک» در متن آن به عنوان جانور ماکی‌رُبا معرفی شده است، گمان می‌رود مراد ترانه‌سرای گیلک، همان شغال‌گربه بوده باشد و شپتک به همان‌گونه ضبط گردیده که در نسخه خطی ملاعلی کامی جانورشناس بومی چهار سده پیشین (قرن یازدهم هجری) آمده است و ظاهراً باید همین اشپتکا (گویش بیه پس – غرب گیلان) و معادل پیچه‌شأل (گویش بیه پیشی – شرق گیلان) باشد. دو مصرع پایانی این پهلوی قدیمی چنین است:

صت بأر ته بؤتم بزن آهسته کؤریکؤ	صد بار به تو گفتم (تا) یواشکی قوقولی قوقو بزنی
نأگه شپتک أنه بتي لؤنه تلأتأ	[مبادا] ناگهان خروسکم، شپتک به لانه‌ات بیاید [و تو را شکار کند]

(خودزکو، ترانه های محلی، 102)

مؤلف لهستانی‌تبار مذکور در اثر دیگر خود در معرفی جانوری ناشناخته به نام «وَشَق»² در گیلان نام برده است و مترجم متن (محمدعلی گیلک) آن را به «گۊرگˇ پلنگ» (گرگ پلنگ) برگردانده است. (خودزکو، مجله فروغ، ش 9 و 10/53) وی معلوم نگردانیده که این دَد چگونه جانوریست. گویا مراد از «گۊرگˇ پلنگ» نوعی شیر بدون یال حاشیه جنوبی دریای کاسپی (شمال ایران) بود که نسل آن در هشتاد سال اخیر به طور کامل منقرض گردیده است.³ در ترجمه دیگری از این متن تاریخی یوزپلنگ گیلان با عنوان «وأشک» نام برده شده (خودزکو، سرزمین گیلان، 67) که معرّب آن «واشق» (وَشَق) گردیده، و مترجم (دکتر سیروس سهامی) هیچ‌گونه توضیحی درباره این جانور در حاشیه نداده است و مشخص نگردید که مراد از یوزپلنگ گیلان چیست، آیا همان «پلنگ مۊل» می‌باشد که حکیم‌باشی دوره صفوی شناسایی کرده است.

در تعریف «واشق» (وأشک) جانوری شناخته شده در قدیم و ناشناخته در زمان حاضر، پزشک کارآزموده دربار شاه سلیمان صفوی که خود از اهالی غرب مازندران بود چنین می‌نویسد: وَشق [وأشک] حیوانیست بسیار کوچک‌تر از پلنگ، در رنگ و در شکل مثل آن، و دنباله [دُم] آن کمتر از شِبری [وجبی] و در تنکابن «پلنگ‌مۊل» نامند. و در خواص [درمانی اجزاء آن] مانند پلنگ و لباس پوست او معین [قوّه] باه و مقوی کمر و مانع عروض [عارضه] بواسیر، و موی سوخته او جهت جراحات مزمنه [کهنه] نافع است. (مؤمن تنکابنی، 865)

سّیاح انگلیسی که به سال 1884 عیسوی به مدت هفت ماه در صفحات شمال ایران مسافرت می‌کرد، درباره حیات وحش گیلان اظهاراتی داشته و از جانورانی به نام‌های «وأشک» و «اشپتکا» جداگانه نام برده است، وی در این خصوص می‌نویسد: .... حیوانی که وأشَگ [؟] نامیده می‌شود و به گمانم همان سیاه‌گوش است.... لۊس یا اشپتکا⁴ که گفته می‌شود به رنگ گربه ببری است و به غلط فکر می‌کردم همان گربه وحشی باشد. (هولمز، 37-38) باستان‌شناس فرانسوی اواخر دوره قاجار، ضمن گزارش خود از منطقه تنکابن، از جانوری با عنوان «ببر گربه‌ای» در کنار «ببر شاهی» سخن به میان آورده است. (دومُرگان، 205) و در حاشیه از سوی مترجم کتاب (دکتر کاظم ودیعی) هم معلوم نگردیده چگونه جانوری می‌باشد.

فرهنگ‌نویس و گیلان‌شناس معاصر، «اشپتکأ» را به خطا به‌جای گنجˇ بأنۊ یا «زربۊنه‌کأى» معرفی نموده و چنین می‌نویسد: پستانداریست بزرگ‌تر از موش با موی پُرپشت سیاه، دست و پا و دُم کوتاه، دور چشم قهوه‌ای، بیشتر به لانه پرندگان می‌تازد. (سرتیپ‌پور، 121) این اشتباه را فرهنگ‌نویس دیگر خطه گیلان بدون کمترین توضیحی، ذیل واژه «ایشپتکأ» آورده و فقط به معنای کنایی آن توجه داشته است. وی می‌نویسد: گربه وحشی – گربه خیلی پیر – گربه پیره. (مرعشی، 80)

دَلَه شمال ایران – از راسته سموریان – وزن: حدود 1800 گرم

در یک واژه‌نامه قدیمی عربی به فارسی که در سال‌های حدود 870 هجری تألیف یافته و عنوان «کنزاللغات» (گنجینه واژگان) اثر محمدبن عبدالخالق نامی را بر خود دارد، معادل واژه دَلَق (معرب دله) در زبان اهالی گیلان را «اِشبت» دانسته و چنین می‌نگارد: دَلَق، دله و آن جانوری است مانند گربه که به زبان گیل [گیلکی] اِشبت [اِشپت] گویند و از پوست آن پوستین سازند. دَلَک و گربه صحرایی هم گویند. (مهرداد، 5/28)

گیلان‌شناس نامی ضمن معرفی جانوران گیلان، ذیل واژه «اشپتکأ»، آن را برابر با «دَلَه» جانور خون‌آشام می‌داند و درباره آن آورده است: نام گربه وحشی که دَلَه هم نامیده می‌شود، دارای پاهای کوتاه و دست‌های بلند و پوست نرم و قهوه‌ای یا تیره‌رنگ که به علت نرمی بدنش از هر سوراخی می‌گذرد و پوستش قیمتی و در ردیف پوست سمور و سنجاب است. خون مرغ و کبوتر را می‌مکد و در جنگل‌ها زندگی می‌کند و ندرتا شکار می‌شود. (فخرایی، 77) وی ذیل واژه «پیچأشأل»، آن را به حیوانی شبیه روباه معرفی می‌کند. (همان، 78)

فرهنگ‌نویس دیگر خطه گیلان در معرفی این جانور ذیل کلمه «اشپته‌کأ» آورده است: گربه پیر و خونخوار شهرنشین که زوایای تاریک بام خانه‌ها لانه دارد و با «دَلَه» کاملا تفاوت دارد. (نوزاد، 24) وی توضیح دیگری درباره این تفاوت نداده است. مترجم و تاریخ‌نگار نامی دیگری از گیلان، گربه وحشی را به درستی برابر با اشپتکأ آورده است. (کشاورز، 75) وی ضمناً شنگ را به خطا معادل دَلَه معرفی نموده است. (همان، 75)

فرهنگ‌نویس و پژوهشگر نام‌آور گیلان‌زمین، معادل «پیچه‌شأل» در غرب گیلان را «اشپتکأ» آورده و ضرب‌المثل اصیل گیلکی مربوط به این جانور درنده را ثبت نموده است. (پاینده لنگرودی، 309-613) که در بخش کنایات و اصطلاحات این نوشتار خواهد آمد.

در کتاب «پستانداران ایران» سازمان حفاظت محیط زیست شرح حال این پستاندار نیامده، در حالیکه به جانوران درنده شبیه آن چون گربه کاراکال و سیاه‌گوش پرداخته شده است. (اعتماد، 2/164-169) در شناسایی این درنده وحشی، یکی از جانورشناسان بومی، ذیل «گربه جنگلی» آورده است: این گوشت‌خوار دارای رنگ بدن قهوه‌ای اندکی مایل به قرمز است. از فاصله دور گاه با سیاه‌گوش یا [گربه] کاراکال اشتباه می‌شود. اما برخلاف دو جانور دیگر، پوست آن در ناحیه دست و پا دارای نقش راه‌راه و در قسمت دُم با حلقه‌های تیره‌رنگ است و از سایر گربه‌های وحشی بزرگ‌تر می‌باشد. گیلانی‌ها [در غرب گیلان] این حیوان را «اشپتکأ» می‌نامند. گربه جنگلی در بوته‌زارها و نی‌زارها و جنگل‌های نزدیک به آب زندگی می‌کند و از پرندگان مختلف نظیر قرقاول و جوندگان تغذیه می‌نماید. (ریاضی، 1/353) استاد کشاورزی و جانورشناسی دوره رضاشاه به نوعی گربه وحشی باتلاقی نواحی گیلان و مازندران با نام لاتین felischaus اشاره دارد (بهرامی، 3/1018)، گمان می‌رود همین شغال‌گربه مورد بحث باشد.

زربونه‌کأی (گنجˇبأنۊ) – وزن: حدود 1 کیلوگرم

در این نوشتار معلوم گردیده که بسیاری از فرهنگ‌نویسان قدیم و معاصر تفاوت میان دَلَه و پیچه‌شأل (اشپتکأ) را با یکدیگر درنیافته و در تعریف آن دچار خطاهای فاحش گردیده‌اند. باید اضافه نمود که دَلَه (دَلَق) جانوری شناخته شده از راسته سموریان است و در شهرها و روستاها و آبادی‌های شمال ایران هنوز هم وجود دارد و نسل آن منقرض نگردیده است. از اتولوژی این جانور اصطلاحات و ترکیبات بس زیادتری نسبت به شغال‌گربه برجای مانده و از رفتارشناسی آن مَثَل‌ها و کنایات گیلکی و طبری چندی ساخته شده که در زبان اهالی این سامان ساری و جاری می‌باشد. این جانور را در رودسر «بؤم دله»  bomdalahبه معنی دله پُشت‌بام نامند در کوهپایه‌های لنگرود هم به آن «دَلَه» گویند، و افراد پرخور، حریص، طماع، حیله‌گر، ناهنجار، بی‌چشم و رو، هرزه‌گرد و زنان هرجایی و کسانی که به این‌جا و آن‌جا سرک می‌کشند بدان مثال می‌زنند.

دَلَه دارای بدنی کشیده و باریک و دست‌های بلند و پاهای کوتاه و دُمی نسبتا دراز و کمانی برگشته به طرف بالا که برای جهیدن و پرش‌های بلند طراحی شده و پنجول و دندان‌های تیز و برنده دارد، این جانور از دیوار بلند خانه‌ها به ارتفاع ده متر را به راحتی بالا می‌رود و خود را به پشت بام می‌رساند تا به تخم پرندگانی چون گنجشک و کبوتر و غیره دست یابد. دَلَه با انعطاف فوق‌العاده بدن خود قابلیت عبور از سوراخ‌های تنگ را دارد که موجب شگفتی است. به تعبیر جانورشناسان قدیم «از سوراخ تنگ فرو شود». دله جانوری چالاک و دشمن ماکیان و پرندگان شناخته شده و همواره در میان آبادی‌ها زیستگاه دارد. دَلَه در ربودن و حمل تخم پرندگان و ذخیره کردن آن بسیار ماهر و مشهور است. جثّه این جانور باریک‌تر از گربه خانگی و قامت آن درازتر و سری بسیار کوچک‌تر از گربه دارد. در شبانگاه بدون کوچک‌ترین صدایی ظاهر می‌شود و در تاریکی شب ماهرانه خود را استتار می‌نماید. دَلَه شبگرد و فوق العاده جهنده می‌باشد.

این جانور از دوره‌های قدیم در گیلان و طبرستان به «دَلَه» موسوم بود و نام فارسی آن نیز در منابع جانورشناسی قدیم به دَلَه خوانده می‌شد که «دَلَق» معرّب آن است. حکیم‌باشی دوره صفوی نام اصفهانی آن را «موثره» (موسوره) و شبیه به سمور و از آن راسته جانوری می‌شناسد. (مؤمن تنکابنی، 389) و طبیب خراسانی آن را کوچک‌تر از سگ و بزرگ‌تر از سمور و شبیه بدان معرفی کرده است. (عقیلی خراسانی، 423) بنابراین معلوم می‌گردد این جانور جز در ماکی رُبایی هیچ‌گونه شباهت فیزیکی و ژنتیکی با شغال گربه ندارد.

 * * *

مؤخّره: سرانجام پس از سده‌های متمادی، حضور این درنده وحشی و چالاک حیات وحش حاشیه جنوبی دریای مازندران کم‌رنگ شده و به دلیل گسترش آبادی‌ها و توسعه شهرها و روستاها و تخریب زیستگاه شغال‌گربه، از نسل و نتاج آن به شدت کاسته گردیده و دیگر کسی فریادهای جیغ مانند و درخشش دیدگان او را در شبانگاه نشنیده و نمی‌بیند و می‌رود که تا سال‌های آتی به انقراض کامل برسد.

 

زبانزدهای شغال‌گربه

• پيچه پيرأبه, ايشپتکه به, گيله مرد کئخۊدأ (گويش رشتى، غرب گیلان) = گربه [که] پیر شود، شغال گربه می‌شود، گیله مرد [روستایی گیلک] هم کدخدا (می‌گردد) نظیر: ستاره‌کوره ماه نمی‌شود. (پاینده لنگرودی، فرهنگ مثلها....، 87)
• ترقي-یه پيچه, پيچه شئأله (گویش شرق گیلان) = گربه اگر ترقی و پیشرفت کند، عاقبت شغال گربه می‌شود. نظیر: هیچ روباه نگردد چو هُژبر – هیچ گنجشک نگردد چو عقاب – شعر از ادیب صابر (پاینده لنگرودی، فرهنگ مثلها....، 93) ایضاً: (پاینده لنگرودی، فرهنگ گیل و دیلم، 309-613) این مثل را درباره کسانی به کار می‌برند که پس از گذشت عمری از بد به بدتر می‌رسند و از شغل بهتر به شغل پست‌تر روی می‌آورند و اطلاق آن به افراد نوعی اهانت و استخفاف است.
• تي چۊمأن ايشپتکأيه (گویش رشتی) = چشم‌هایت (چون) شغال گربه است (و سوسو می‌زند)
• اۊنه (اينه) چشم پيچه شئأله مۊسؤن سۊ کؤئنه (شرق گیلان) = چشم‌هایش مانند (چشم) شغال‌گربه می‌درخشد. این زبانزد را در موقعی به کار می‌برند که فردی دارای دیدگان نافذ و برّاق باشد.

رۊدˇسر – بهمن ماه 1394

 

منابع

• اعتماد-دکتر اسماعيل-پستانداران ایران (دوره 3جلدی)-سازمان حفاظت محیط زیست-جلد2-1364-چاپ اول.
• اعظام قدسی-حسن-کتاب خاطرات من یا روشن شدن تاریخ صد ساله- (دوره 2جلدی)-چاپخانه حیدری-جلد1-1342-چاپ اول.
• بهرامی-دکتر تقی-فرهنگ روستایی یا دایره‌المعارف فلاحتی-چاپ خودکار و ایران- 1317،1316 خورشیدی-چاپ اول (دوره 3جلدی).
• پاینده لنگرودی-محمود-فرهنگ مثلها و اصطلاحات گیل و دیلم-انتشارات سروش-1374-چاپ دوم.
• پاینده لنگرودی-محمود-فرهنگ گیل و دیلم-انتشارات امیرکبیر-1366-چاپ اول.
• خودزکو-الکساندر-ترانه‌های محلی ساکنان کرانه‌های جنوبی دریای خزر-ترجمه جعفر خمامی‌زاده-انتشارات سروش-1381-چاپ اول.
• خودزکو-الکساندر-سرزمین گیلان-ترجمه دکتر سیروس تهامی-انتشارات پیام-1354-چاپ اول.
• خودزکو-الکساندر-مقاله تاریخ گیلان-ترجمه محمدعلی گیلک-مندرج در مجله فروغ (ماهنامه)-چاپ رشت-شماره 9 و 10-شهریور و مهر 1307 خورشیدی.
• دومُرگان-ژاک-هيئت علمی فرانسه در ایران-ترجمه دکتر کاظم ودیعی-انتشارات چهر تبریز-1338-(جلد اول)-چاپ اول.
• ریاضی-مهندس برهان-حیات وحش در گیلان-مندرج در کتاب گیلان (دایره‌المعارف 3جلدی)-به سرپرستی ابراهیم اصلاح عربانی-انتشارات گروه پژوهشگران گیلان-جلد اول-1374-چاپ اول.
• ستوده-دکتر منوچهر-فرهنگ گیلکی-نشریه انجمن ایرانشناسی-1332-چاپ اول.
• ستوده-دکتر منوچهر- جغرافیای تاریخی شمیران- جلد1- مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه)-1371-چاپ اول.
• ستوده-دکتر منوچهر-البرز کوه-بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار-1389-چاپ اول.
• سرتیپ‌پور-جهانگیر-ویژگیهای دستوری و فرهنگ واژه‌های گیلکی-نشر گیلکان-رشت-1369-چاپ اول.
• عمادی-عبدالرحمان-دیلمون پارسی-نشر آموت (تهران)-1392-چاپ اول.
• عقیلی خراسانی-سیدحسین-مخزن‌الادویه (قرابادین کبیر)-انتشارات سنایی-1388-چاپ اول.
• فخرایی-ابراهیم-گیلان در گذرگاه زمان-انتشارات جاویدان-1354-چاپ اول.
• کشاورز-کریم-گیلان (کتاب جوانان)-شرکت سهامی کتابهای جیبی-انتشارات فرانکلین-1356-چاپ دوم.
• مدنی-دکتر رضا-سی و چند واژه گیلکی در جانورشناسی (نسخه خطی)-مندرج در گیلان‌نامه-جلد اول-به کوشش م..پ.جکتاجی-انتشارات طاعتی رشت-1366-چاپ اول.
• مرعشی-احمد-واژه‌نامه گویش گیلکی-انتشارات طاعتی (رشت)-1363-چاپ اول.
• مؤمن تنکابنی-محمد-تحفه حکیم مؤمن-انتشارات کتابفروشی محمودی-بی‌تا.
• مهرداد-سید جعفر-مقاله کنزاللغات و زبان گیل-مندرج در (ماهنامه) گیله‌وا به مدیریت پوراحمد جکتاجی-چاپ رشت-شماره 5-آبنماه-1371.
• نصری اشرفی-جهانگیر-فرهنگ واژگان تبری-(دوره 5جلدی)-شرکت انتشارات احیاء کتاب-1381-چاپ اول.
• نوزاد-فریدون-گیله گب (فرهنگ گیلکی-فارسی)-انتشارات دانشگاه گیلان-1381-چاپ اول.
• هولمز-ویلیام ریچارد-سفرنامه ساحل خزر-ترجمه شبنم حجتی سعیدی-فرهنگ ایلیا-رشت-1390-چاپ اول.

قارچ های گیلان

 

قارچ‌های گیلان

و چگونگی چیدن و پختن آن‌ها

*****************************

گردآورنده و نویسنده: زهرا علیزاده (بشرا)

ماهنامه ره‌آورد گيل / شماره 32 و 33 / پیاپی 45 و 46 / آذر و دی 1393 

.

.

.

دانلود مقاله  

به مناسبت سالگرد ميرزاکوچک خان جنگلي (سردار جنگل)

به مناسبت روز 11 آذرماه

سالگرد سردار بزرگ جنگل

ميرزاکوچک خان جنگلي

 

تعدادی از کتاب‌های منتشر شده دربارۀ قیام جنگل و

شخص میرزاکوچک‌خان جنگلی معرفی می‌شود.

(بالطبع این مجموعه، تمام آثار منتشر شده در این زمینه نیست)

 

اسناد گرفتاری محسن خان امین الدوله در جنگل

 

این مقاله به قلم ایرج افشار در سال 1363

در کتاب یادگارنامه ابراهیم فخرایی

زیر نظر رضا رضازاده لنگرودی چاپ شده

که بی‌مناسبت با روزهای پیش‌رو نیست.

 

اسناد گرفتاری محسن خان امین الدوله در جنگل

 

اسناد 

اسناد گرفتاری امین الدوله در جنگل 1

اسناد گرفتاری امین الدوله در جنگل 2

اسناد گرفتاری امین الدوله در جنگل 3

اسناد گرفتاری امین الدوله در جنگل 4

اسناد گرفتاری امین الدوله در جنگل 5

اسناد گرفتاری امین الدوله در جنگل 6

مشرۊبه

ايتأ مأمۊر کي پأتختˇ جأ بأمؤ بۊ عجأيبي گبأن زيي. بۊگؤديم رعيتˇ ويجأ بۊرۊز ندي-يأ، بدأ.

تأ بأمؤييم أنأ بييأجيم بيدينيم چي گه-يأ، دۊزأ بيگيفت أنˇ بألأ دٚوٚست أمي دسˇ جأ جيليسکست. بۊگؤديم اينفر کي أنˇ مرأ بۊگۊ بيشتأو دأشتي-يأ بأرد؛ چلنگرأ بأردد. أسأ چي بۊ أنˇ أسبˇ نأل بکفته بۊ، چلنگر چأکۊده بۊ. ألبت أشانأ خؤره گؤدي نأم دکفت، أنˇ پلفˇ شکمˇ جأنگي. هأى دؤب أمؤيي، أمي خۊن وأسؤخت تأ أ لأل بمرد به گب بأيه.

گؤدي: مأمۊر بۊگؤده مملکت کرأ مشرۊبه بؤستأن دره.  

وأورسه-ييم: مشرۊبه دئه چي تانأ سک ديره-يي ايسه؟!

بۊگؤ: يني ايرأنم بؤستأن دره جأپۊنˇمأنستن!

دئه تۊرأ بؤستأن ديبيم، زهأر بۊکۊديم: يه دألˇ پئت! تۊ تي ره دأني جأپۊن کؤ سأمأنه؟

بۊگؤده: مي جأنگي أگه بدأنم... أمأن تأ هسأ أمي أ خيرآبأدˇ جأ اۊشنتر بۊشؤ نأريم. أممأ فلأنکس گؤدي: جأپۊن ايتأ مملکتي ايسه کي اۊنˇ شأ ؤ رعيت بۊرأقأ بؤستد ؤ رۊسأنأ خۊشأنˇ مملکتˇ جأ فۊکۊدد بۊرۊن!

بفرمأسيم: چي جأليب! فۊگۊرده أ خيرآبأد کي أمي شأ بأبأ هأنقدچي دأشتˇ دأرأيي جأ خألي هأ تأنأ سک ديره أمرأ فأرسه. خأسيم فأديم هۊيأ أنˇ کأتيلأنأ وأويند کي أنˇ بيلأوأرثˇ گأزأن هميشک مألۊم ببه، بۊگؤديم بدأ دٚوأريم ولکي ويشتر بگه: ايتأ هأنأ فقد بۊگؤديم «مي پئرˇ درد، شأنتى».

درأزه بدأ: مأمۊر بۊگؤده أسأ تئرأنˇ آخۊندأن اي جرگه رعيتˇ مرأ شأب دؤلعظيمˇ دۊرۊن بست نيشتئده کي أمأن عيدألتخأنه خأييمأ.

بمأنستيم. بۊگؤديم دئه غلط ني-يه بۊکۊند؟! هأ پيلئکي شأ، أ شيري کي فيلأ اگانه، أني کي  ايسلأمˇ پۊشتينه، خأقأن بنˇ خأقأن مؤظفرالدين شأ کي بئسه، هيتتأ سأمأن ظؤلم مأنه کي عيدألتخأنه بخأيد؟ أن دئه چۊجۊر خأستنه؟ تۊ بۊگۊ أصن بسأختده بسأختده، بزين أ بيکأرˇ آدمأن بيکأري جأ وأسي اۊيأ مگز فۊرأند کي! خۊدأيأ شۊکٚر کي نأ ظؤلمي نهأ، نأ ستمي. وأتأبستيم، أمرأ يخˇ آب بدأد آرأمأ بؤسيم. شأليکي-دأنه، هأنده خۊ گأزˇ خألأ وأکۊد. بيدئم نأ نشأ تأم زئن. خأستيم بيشيم ايپيچيم أنأ ايتأ آبدأرˇ دکشأديم، کي خۊ چۊمأقأ جيگأ بدأ پس بۊگؤده:

شيمي جأنگي منم هأنأ بۊگؤدم مأمۊرأ، بۊگؤ: آخۊندأن بۊگؤدد؛ شۊمأن چأکۊنيد، مؤحکم‌کأري ره چأکۊنيد! آخربسره، آخۊندأنأ کي أورد تئرأن، نأنم چي به کي خۊشأنˇ اي پأ سر ايسده کي: أصن عيدألتخأنه هيچ، مشرۊبه خأييمأ. أسأ، کي أشأنأ بۊگؤده مشرۊبه چي ايسه ؤ جأپۊنˇ مملکتˇ خبرأن، چۊتؤ أشأنأ فأرسه ؤ چۊتؤ بفأمستد أگه مشرۊبه فأگيرد تئرأن بهشتˇ مأنستن به-يأ، أمأن کي نأنيم، خۊدأ دأنه. بيلأخره، رعيت دۊعأدأنه کۊنأن، کأغذ به دس شد شأ پألي. اۊيأ شأ وأگرده اۊشأنأ گه: فلأن-کسأن أگه أمأن مشرۊبه فأگيريم، تئرأن پأريس ؤ لندنˇ مأنستن به؟ بۊگؤدد: آهأ، ولکم بئتر! بفرمأستد: عجب! فأديد ايمضأ بۊکۊنيم! ايمضأ بفرمأستد، مشرۊبه کأغذأ فأدده! مۊردۊمم بينأ کۊدد خيأبأنأنˇ دۊرۊن (خۊشأنˇ جيب جأ) شيريني يؤ أفشۊره دأن ؤ وۊشته وۊشته کۊدن. بي درأزه، أسأ تئرأنˇ دۊرۊن چن رۊزه کي هأتؤ مرجأنه شيريني ؤ أفشۊره فأدأن درد!

بۊگؤديم: دئه هيچي مشرۊبه جأ نۊگؤده؟ نۊگؤده أ مشرۊبأ چۊتؤ فأگيفتد؟ أنˇ سرمچه چۊتؤ بۊ؟

چي ره أربأب، وأورسئم، بۊگؤ: مشرۊبه ايچي ني-يه کي بتأني دس گيفتن دألˇ تۊربˇ بيسوأد! بخشيدي، دألˇ تۊربˇ بيسوأدأ مي مرأ بۊ!

مشرۊبه يني مملکتˇ دۊرۊن قأنۊن بمانه. يني همه-دأنه، رعيت جأ بيگير تأ شأ، وأسي قأنۊنˇ گبأ گۊش بۊکۊند.

 بۊگؤديم: قأنۊن؟ قأنۊن دئه چي تأنأ سک ديره-يي ايسه؟

بۊگؤ: قأنۊن ايچي ايسه که مثن تۊ نتأني أ أسبˇ نألأ سرأکۊنأ بزني.

بۊگؤديم: خأ هسأيم سرأکۊنأ نزنيم!

بۊگؤ: نأ دئه! اۊ زمأت دئه أصن نتأني زئن! شيمي شأرˇ پيله-تر نى نتأنه بگه ايمرۊ وأ بأيي مه ره مرجأنه کار بۊکۊني. تي ديل نخأسته تأني نيشي. وختي مشرۊبه بؤبؤسته، هيکس نتأنه هيکسأ نجأغˇ مرأ کأر فأکشه.

بۊرأقأ بؤم، خأستيم أ شأليکي-يأ بئگأنیم بۊرۊن، فأديم اي سأل أنˇ جأ حمبألي فأکشد، کي أنˇ دؤزأري دکفته بۊگؤ:

ألبت من بۊگؤدم هرتأ نأم سييأيم کي بأيه، أگه أربأب جأنى مي جأ کأر بخأيه، ترˇ چسب کۊنم اۊ کأرأ!

أمرأ کئف بدأ، بۊگؤديم: درأزه بدن.

بۊگؤ: رأسي أربأب! أسأ تئرأنˇ دۊرۊن کرأ مجلسˇ ره وکيل گيرده.

مجلس؟

آهأ أربأب! اۊ يأرۊ گؤدي.

گؤدي: همه-کس تأنه بشه مجلس، رعيتˇ وکيل ببه. وختي کي وکيل بؤسته تأنه رعيتˇ حق ؤ حۊقۊقأ بپأيه, حؤکمن پيله‌کسم به، وزيرˇ جأيم پيله‌تر!

هأنده أمرأ کئف بدأ، ولکي أتؤ أ خرأب شده جأ جيويزيم بيشيم تئرأن. هم فأله هم تأمشأ. چلنگرأ بۊگؤديم: هسأ شي شأرˇ دۊرۊن گي أمأن شيمي وکيل بؤستيم.

بخشيدي، بي أدبي-يه أربأب، ولي مأمۊر بۊگؤده: شأرˇ آدمأن وأسي وکيلأ رأى بدند.

پيله پيله غلطأن! دئه غلط ني-يه بۊکۊني؟ أسأ عأيب نأره، شي أشأنأ گي وهأليم أمرأ رأى بدند. زۊبأش رأيأنأ فگير بأر خأييم بيشيم تئرأن ايتأ عأليمي کأر دأريم. مرأ فأنى، أگه أ کأرأ تأ فردأ تۊمأنأ کۊني، أمأنم وهأليم أمي مرأ بأيي أمي مۊبأشر بيبي.

تي درد ؤ بلأ مي سرأ بگنه أربأب! أگه به مرأ بي خييألأ بيد, چۊنکي منم مه ره خأيم بشم مجلسˇ دۊرۊن وکيل ببم. أنˇ خأني کي مأمۊر بۊگۊده: أسأ شأ بزأسته تا دۊکأندأر، همه-دأنه تأند وکيل ببد.

بۊرأقأ بؤم، نأ خألي بۊرأقأ بؤستنأ أى سفره دئه جگردستم، بۊگؤدم أ شأليکي-يأ تأ خۊره چۊب بزند، أنˇ دأشتˇ دأرأيي-يم أنˇ جأ جيگيرد شأرˇ جأ بئگأند بۊرۊن. شأرأ به گزأ ديهه پدر بسؤخته-يه ليسکه-ديم. نأم سييأ دأنه هۊتؤ کي اۊنأ اگأدأن دۊبۊد بۊرۊن، زهأر کۊدي:

مگه کۊسأپتي زمأته؟ مملکت قأنۊن دأره، مشرۊبه دأره! آخه دألˇ تۊربˇ بيسوأد! تۊ چئه دأني مشرۊبه چيسه؟

بيشيم، بيشيم زۊتر بۊخۊسيم خأييم فردأ هأتؤ کي فأرسه-ييم تئرأنأ، ايتأ خۊشگيلˇ سۊخنرأني بۊکۊنيم مشرۊبه فأيده-أنˇ جأ کي همه بدأند أمأن چي پيله وکيلي ايسيم أمه ره!!

 

أيأ بيشتأويد 

 

بينيويشته-کس: عبدالله مقدمي 

   

أگه دينبه چي؟

 

أگه قبرˇ جأ به ئي جيگأ دري دينبه چي؟

يأ کي تۊمأنأبؤ پس, مأشري دينبه چي؟

گيرم کي در نهأ يؤ دسگيره-يم دأره-يأ

اۊ چٚوٚرˇ زيمينˇ مئن, هيکس دينبه چي؟

کفني مرأ فأکش فأکش گيلˇ جأ ويريزم ؤ مي حققأ بخأيم

اۊ دأدٚگأ دبيرˇ دس, دفتري دينبه چي؟

شيرأزˇ أصلˇ دوأيأ بدأمأ جه دس

أگه ايتأ گيرأتر خۊمي دينبه چي؟

أجۊر کي هممه-چي نأجه-أ مي ديل بنأمأ أيأ

أگه هيتتأ گۊنأ ره, کيفري دينبه چي؟

ببرده کيسه أ کلأچ ملأچ بأزي دۊرۊن

اۊ دئقه مييأن أگه دأوري دينبه چي؟

 

أيأ گۊش بۊکۊنيد

أگه دينبه چي؟

بۊشؤم (برگردان ترانۀ رفتم)

 

 

بۊشؤم   بۊشؤم
بۊشؤمأ کۊلبأر دوستم من	تي مرأيم هر جيگأيم من
مأنه-يأ مي أ آوأز, تي عشقˇ جأ هميشک	تي يأدˇ مرأ زيوم, تي تۊقأ مي بهأنه-يأ
گأگلف مي خأنه رؤخ بۊکۊن هأتؤ تأزه مأ	کي فوه گۊل تي ديمأ, مي خۊمه مئنأ
بۊشؤمأ کۊلبأر دوستم من	تي مرأيم هر جيگأيم من
بيشتأوستي-بي مي آه	فأرسه-بي مي أ فۊچۊرده حأل
هئيمي تي اۊ نأزأ	تۊ بکشه-بي مي أ نأزأ
بۊخۊدأ کي مي چۊمˇ جأ تۊ, نيشي-يأ	تي ورأ بشمأ مي ورأ نيشي-يأ
بۊشؤمأ کۊلبأر دوستم من	تي مرأيم هر جيگأيم من
أگه مي نأجه-أن جۊرأ به, چي به-يأ؟	أ تأسييأني-أن دۊرأ به, چي به-يأ؟
بۊخۊدأ کس مي حألˇ جأ وأخب نؤبؤ	کي جه غرز غم, شؤنˇ جأ مي سأم نؤبؤ
نيشي-يأ تۊ مي چۊمأنˇ جأ هلمأله	کي جه غرز تۊ مي چۊمˇ ور نيدينمه
بۊشؤمأ کۊلبأر دوستم من	تي مرأيم هر جيگأيم من
بۊشؤم   بۊشؤم   بۊشؤم   بۊشؤم   ايتأ چألشم بنأم هرکي تأنه ايجرأ بۊکۊنه چي خألي خأندن يأ سأزˇ مرأ أگه کسي أ چألشˇ دۊرۊن شرکت بۊکۊده هأ پؤستˇ جير نهم

جوأني أمي شين کؤنأ؟

نأم سييأيي کي مردۊمˇ آفتˇ جأن ايسي	تۊنم شي, تۊنم شي کسأنˇ دۊمبأله پسي
أگه هيأتˇ جأ وأورسه پلأپچ ترأ	بۊگۊ محرم أمي هأ صوب تأ ظؤره-يأ
محرم هأ بيگيل دۊخۊفته-نأ, وطن	محرم هأ هأچينه حقسأيأنأ, وطن
أجۊر گؤرخؤله شبأن کي مردۊم أسيريدي	اۊنˇ مئن صد تأ شأمˇ غريبأن أويريدي
هأنقده آدمي کي هر رۊز بۊکۊشته بيدي	وأکۊده کۊري کي بني هأشمˇ جغلأنيدي
اؤهؤى کفتألٚى کي خرأنˇ مأنستن ايسي	تۊنم شي, تۊنم شي کسأنˇ دۊمبأله پسي
أ غۊرصه کي بشکنه هأى ميلتˇ پۊشتأ ددأر	نيشينه تي اۊ چأنˇ پسأ, کؤلأنه, هأايوأر
هأتؤ تۊندأگيفته وؤرأثٚى بي صٚبٚر	بأييم ايتأ ايتأ تي اۊ قبرˇ سر
وأورسيم کؤنأ تي دۊنکۊشسته وأبرأزئنأ؟	کؤنأ اۊ سکي کي ديميشته أ بختˇ مئنأ؟
کي گۊش بۊکۊن کي بأمؤج تۊ اؤهؤى کفتألٚى	چي ببردي گيلˇ مئن, جه اۊ خأل ؤ ولگٚى؟
کۊنأ تي مينيندي گۊرگۊنۊسأن کؤنأ؟	هۊ تۊشکأني کي هأ چأکأ پۊرأ کۊنأ؟
هۊ گيل گيلأنˇ چلکˇ پئرهأنأن	ندأني-يأ تأ مرگ جأنگي بۊخۊرده درأن
کي تييأن ؤ کترأ ؤ فيللي مرأ	ترأ بأل زنيدي خأش وأليسي مرأ
کؤنأ اۊ پيله کيش ؤ مأت کۊنˇ چأترٚى؟	کؤنأ اۊ هلمأله تۊمأنأ نؤبؤستنٚى؟
تۊنم شي, أمي أ تۊشکˇ جيجأ	هأ رأفأ دريم, أمأن همه-تأ
هأتؤ تۊندأگيفته وؤرأثٚى بي صٚبٚر	بأييم ايتأ ايتأ تي اۊ قبرˇ سر
وأورسيم ترأ, زيويشٚى أمي شين کؤنأ؟	اؤهؤى کفتألٚى, جوأني أمي شين کؤنأ؟

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

أيأ گۊش بۊکۊنيد

دوأره (برگردان گيلکي شعر هم مرگ بر جهان شما نیز بگذرد)

هم مرگ شيمي سأمأن نى دوأره	هم شيمي کرچˇ خأنده دؤرأن نى دوأره
أ بۊک بأرده کۊرˇ قۊقۊ کي کۊنه لأ همه چئه	شيمي خأصˇ بختˇ رۊزأنˇ سرأن نى دوأره
پئيزˇ فک بأرده بيجˇ بأد نأخبره	شيمي بأغ ؤ بۊلأغأن نى دوأره
أجلˇ آب کي اۊشکۊفه ايرۊز رعيت ۊ شأ	شيمي حلق ؤ زوأنأن نى دوأره
أى شيمي تئغ هأتؤ نيزه مأنستن ظؤلمه درأز	شيمي سرنيزأنˇ تيجئأن نى دوأره
چۊنکي عأديلأنˇ حؤکٚم دۊنيأ مييأن نۊمۊد نۊکۊد	شيمي أ بيجأنˇ ظؤلمأن نى دوأره
أ کؤگأ شيرأنˇ نأره کي بۊشؤ ؤ دوأرست	شيمي أ سکأنˇ لأبأن نى دوأره
اۊني کي أسبˇ رأ تأختي أنˇ نأم أويرأ بؤ	شيمي خرأنˇ سۊمˇ گرد ؤ خأکأن نى دوأره
بأدي کي زمأنه مئن هيزأر هيزأر شمع دۊکۊشست	تترج شيمي چرأغأن نى دوأره
أ کأروأنسرأ مييأن بأمؤد بۊشؤد هيزأر هيزأر	آخربسر شيمي کأروأنأن نى دوأره
أى کرأ گۊلأز دريد شيمي خأصˇ بختˇ طأله-يأ	شيمي اۊ رؤجأنˇ طألأن نى دوأره
أ نؤبه کسأنˇ جأ دکفته نأکسأنˇ دس	شيمي نأکسأنˇ نؤبأن نى دوأره
دۊ رۊزه ويشتر نۊبۊ اۊ همه-تأ کسأنˇ سأم	دۊرۊزˇ پسي شيمي همه-تأنˇ سأمأن نى دوأره
صٚبٚر کۊنيم, صٚبٚر کۊنيم, ظؤلمأنˇ جأ	تأ اي رۊز شيمي وأرؤختنأن نى دوأره
دره بۊ کسأنˇ دس أ تأزه گۊل	أ گۊلٚى شيمي گۊل-ستأن نى دوأره
آبجرس ايسه أ خأنه دأشت ؤ دأرأيي	شيمي آبجرس-آبأن نى دوأره
تۊ کي بسپأردي مألأ ورگأنˇ دس	شيمي گألشأنˇ بيجˇ کأرأن نى دوأره
زيويشˇ سر کي فچمسته-يه لأتوأري پيش	شيمي پينتئأنˇ سرأن نى دوأره
شبخأنٚى کي وأگردأن بۊکۊده أنأ زأکأن   أيأ بيشتأويد	خأيه کي اۊنˇ دۊعأدأنه شيمي زوأنأن نى دوأره

ویریز

 

 

نأله وسته, زهأر وأستي زئن

دوسته گۊشأ ددأر وأستي زئن

 

اؤرگأنيم صدأيأ ويريزيم

نأجه سخفأ جدأر وأستي زئن

 

أسأ کي مأر فۊچۊرده پئر تأم بزه

گيلکˇ نتأجأ به کأر وأستي زئن

 

أمأن گيلکيم, نيئيم اۊ کس کي

اۊنˇ غيرتأ به آب وأستي زئن

 

ايرأنˇ زيويستنه, غنيمأنأ

فردأ نأ, ايمرۊ به دأر وأستي زئن

 

ويريز, #زنأى-زيويش-آزأتي ره

أنˇ تأريخأ, مۊردأل وأستي زئن

 

 

 

ويريز 

فردأ ره

فردأ ره

أ نأجه مرأ

کي هرتأ کۊلکأپيس

بۊلبۊلˇ جأيأ نيگيره

تأ

اۊرۊشوأره مؤقه

اۊنم

خۊ صدأيأ

اؤرگأنه

 

 

زنأى زيويش آزأتي

 

شبخأن

 

واژه گیل و معناهای آن

 

واژه گیل و معنای آن

 

عبدالرحمان عمادی

 

فایل پی دی اف را دانلود کنید