درآمدی بر ادبیات گیلکی

ای ویریزید! ویریزید! براران اولاد ایران ، چون شیر غرّان

ای کی سر رد آبو ، ردآبو خورشید تابان ، جان براران
 
هسا وقت یاریه برای وطن اَمی سر و جان فدای وطن
 
هسا وقت کوششه ، جان براران! وقت خون جوششه ، جان براران!

(حسین کسمایی)  
      

ادبیات گیلکی گسترۀ متنوعی ازشعر و نثر شفاهی و مکتوب را در بر می گیرد.  
ادبیات شفاهی زمینۀ گسترده ای است که در این نوشتار به گونه ای مختصر و   کوتاه به آن اشاره می کنیم :    


ادبیات شفاهی :
-=-=-=-=-=-=-=-

ادبیات شفاهی بزرگترین منبع شناخت هویت انسان، شرایط طبیعی، اجتماعی و روانشناسی جمعی است. میراثی است که سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر به ما رسیده است. اولین سند از فرهنگ شفاهی گیلان در سال 1842 م توسط الکساندر خودزکو ثبت گردیده است.  

تک خوان
=-=-=-=-=-=-
سلام سلام می آقا 
سلام بوکودم ترا
رخصت ایسه امرا
اما بائیم به سرا  

همخوان
=-=-=-=-
نوروز ترا مبارک بی
نوروز ترا مبارک  

اشعار کودکانه :
=-=-=-=-=--==-
اشعار و قطعاتی هستند که در رابطه با مسائل کودکان و نونهالان سروده شده اند. شکل و محتوای این اشعار بسیار ساده و بیشتر جنبه سرگرمی و آموزشی داشته اند :  

کوبتره! کوبتره! کوی نیشتی؟
علی خانه گوپ سر نیشتی
علی زاکانه نام چی بو؟
شازاده ومازاده
می برا بیگیته خوشادا
خوره بخوردو مرا فاندا
ببرده دریا آبا دا
دریا سنگه سوفال بو  

ترانه ها :
=-=-=-=-=-
اشعاری هستند در قالب دو بیتی و گاهی سه مصرعی که از نظر موضوع و مضمون منحصر به فرد و ساده اند :  

خولی داره دره خومامه لاته
اونه تی تی فیوه امی حیاطه
صد تومون فادم حیاطه هینم
دَرَ وازَ کونم می یاره دینم  

ادبیات مکتوب :
=-=-=-=-=-=-=-
آگاهی ما از نثر گیلکی گذشته بسیار اندک است. به گواهی تذکره نویسان، دانشمندان زیدی در قرون سوم و چهارم هجری زبانهای گیلکی و طبری بر قرآن و دیگر آثار مذهبی تفاسیر نوشته اند. به روایتی کتابهایی قابوس نامه، مرزبان نامه (شکره نامه)، ویس و رامین به زبان گیلکی و طبری نیز موجود بوده است. در عصر دیالمه نیز نثر دیلمی متداول بوده است.(بهار:ص 22) قدیمی ترین اثر به زبان گیلکی نوشته ای از میر ظهیرالدین مرعشی دربارۀ بنای آمل به زبان دیلمی است و در کتاب تاریخ طبرستان آورده شده است. این نوشته را در قرن سیزدهم میرزا ابراهیم گیلانی به فارسی ترجمه کرده و به گیلان شناس اروپائی، درن، داده است. میرزا ابراهیم هم، چنین داستان های عامیانۀ فارسی را به گیلکی برگردانده که از هیچکدام از این دو اثر نشانی در منابع فارسی نیست. (مدنی:صص335/397)

قدیمی ترین بازماندۀ شاعران گیل و دیلم مربوط به عصر آل بویه می باشد که به دلیل گیلانی بودن شاهان این سلسله (320_477ه.ق) از شاعران محلی، مخصوصاً شاعرانی که به زبان گیلکی شعر می گفتند، حمایت و پشتیبانی می کردند. تنها نمونه شعر مکتوب گیلکی از گذشته، دیوان اشعار پیرشرفشاه دولابی است که در کتابخانه آکادمی بخارست در کشور رومانی می باشد.  

چه خوش بو هماندم که باد طوفان دمست
در آورده بوم دلبری من میانا دو دست
دوست به شکری لب قند شوار واخندست
فورو عشقندار که ئرف واریه و همه دجا دشکست  

مشروطیت و ادبیات گیلکی :
=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-
گیلان در عصر مشروطیت از پایگاه های مهم و تجاری در ایران بود. گیلان پل ارتباطی و دروازه ای بود که ایران را به روسیه و اروپا مرتبط می گردد. تمدن نو وشهرنشینی در گیلان در حال گسترش بود و مردم گیلان در کسب تمدن جدید پیشرو بودند. مشروطیت و نهضت آزادی خواهی علیه استبداد و حکومت قاجار، روح جدیدی در کالبد نیمه جان زبان های بومی ایران دمید. در این عصر شاعران برجسته ای در عرصه ادبیات گیلکی قد برافراشتند و دیدگاه های سیاسی و اجتماعی را در شعر وارد کردند. توجه به عناصر بومی از جمله زبان گیلکی، ضرب المثل های گیلکی و واژگان بومی در مطالب نشریه های آن زمان، سرآغاز شکل گیری ادبیات معاصر گیلکی شد. توجه به هویت فرهنگی و بومی و زبان گیلکی در این دوره اندک اندک گسترش یافت.  

بیا بیشیم کوتامه جور ، با حاله غمگین خاخوره
اهل دنیا دس کشیم می ویرجه بینشین خاخوره
تره صحبت بوکونم ز حاله زشت ایرانن
می دیله بغض بیگیفته بوبوسته سنگین خاخوره
اقذر بوخل و حسادت داریمی پیر و جوان
امی صورت بوبویا لکۀ ننگین خاخوره    

نهضت جنگل و ادبیات گیلکی :
=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-
نهضت جنگل در عرصه های مختلف فرهنگ و اندیشۀ جامعۀ گیلانی اثر گذاشت. مهمترین مشخصۀ آن ادبیات جنگل است. در سال 1293 تا 1300 خورشیدی (آغاز تا پایان نهضت جنگل)، بیش از 16 مجله و روزنامه انتشار یافت. جنگلی ها چند سال پس از فعالیت برای تبلیغ اهراف سیاسی و فرهنگی نیاز به ارگان و روزنامه ای داشتند که در آن بتوانند اندیشه های خود بپردازند. بدین ترتیب نخستین شماره روزنامه جنگل در 20 خرداد 1296 خورشیدی منتشر شد. روزنامه جنگل در اولین شمارۀ خود بخشی به نام ادبیات گشود که با چاپ اشعاری بعدها به ادبیات جنگل معروف شد. اشعار و منظومه هایی که در شماره های مختلف روزنامه جنگل چاپ میشد، با توجه به شرایط تاریخی، شاید از نظر هنری و ظرایف شعری پربار نباشد، اما از نظر محتوا و تفکر سیاسی بسیار تأثیرگذار بود. 

ای گیله مردان ویریزید بلبل بینیشته دار سر
وقت رعیتی بامو جغلان شیدی کار سر
مناصفه، مرابعه، بجه کجه بخوردیمی غرامت نداریمی
مایه باموی بار سر باغ رمش نداریمی
پای چموش نداریمی خانۀ سر خرابیه
فاکون و با تلار سر کاشتن و پیش کاول زئن،
مرز بجارا واکودن قوت کرگدن خایه،
خوک پایی بجار سر نشاست کودن چی مشکله،
ویجین دواره سخت سر قربان بشم بی کاریه،
قهوه خانه بازار سر امه بجار چور بوبو،
ارباب غرامت فاگیره قرضیه رِ اوسه کونه
هر ساعت پاکار سر ارباب اگه داره سند،
اجاره نامه تا بصد حاشا کونم بَدَل بزه،
کی نیشته بو قراره سر هزار و بیست قوتی برنج
از ده قوتی ویشتر ندم شاه کیه، حاکم کیه، ارباب بشه خو کار
سر مشروطه تا به کار بامو، اَمه ارباب برار بامو
اَمه نمک درار بامو ، کنار بوشو مستأجری
کسی نتانه زور گودن ، بگور بوشو سر دارِ سر
اوی پلاپچ ایچی گویم تو می گَبه کسی نگو
لا بالشِ کروج با نَن امشب دارم فرار سر
امشب خروس خوانه ویریز تاریکیه شبَ بیشیم
بیدار نوبوسته کئخدا کویا ایساییم کنار سر
فله جبد بزن بنه تخم جو بریم و شیم
رخت بقچه صفر فدن، حصیر نهم تی بار
سر هر چی بگفتم سر بسر بامو مرا آخر به سر
شاعرکِ فقیره کِ گوشه نشینه زاره سر    

شعر گیلکی پس از نهضت جنگل :
=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-
شعر گیلکی همچون دیگر حرکت های فرهنگی و هنری پس از سرکوب نهضت آزادی خواهی گیلان در زمان رضا شاه راه افول را پیمود و تا سرنگونی حکومت رضا شاه قد راست نکرد. سال دوم حکومت رضا شاه فعالیت میکردند تنها ماهنامۀ از میان 13 نشریه ای که در ده فروغ به مدیریت زنده یاد ابراهیم فخرایی دغدغۀ ادبیات گیلکی را داشت. فخرایی بخش عمده ای از مطالب مجله را به شعر گیلکی اختصاص داد و سرتیپ پور یکی از شاعران آن دوره نه تنها شعر گیلکی می سرود، بلکه بر روی آهنگ های معروف روز تصنیف های گیلکی می گفت.  

من نسیم مانستنم گهگاه کوهان سر دست نوازش کشمه –
ردّ بم گاهی ایم دشت میان من سبزه زاران دورون سرخ گولَ کش کشمه –
ردّ بم دامن زنم گه آتش ذوق –
تسکین دهم گه سوزش شوق گوشه کناران تا دینم –
ول برگا بیتابی کونه سینه بر آتش کشمه –
ردّ بم بی من کویا دریا خروشان به –
دریا از موجش نمایان به بر آسمان از جوش ها –
از روشن و خاموش ها بس نقش دیلکش – کشمه –
ردّ بم اَی آهها لبخنها اَی دوری و پیوندها من بار بینش کشمه ردّ بم    

شعر گیلکی پس از کودتای 28 مرداد 1332
=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-  
در اوایل دهۀ 30، بیش از چهل روزنامه در گیلان چاپ و منشر میشد، اما این روزنامه ها اغلب درگیرمسائل سیاسی روز بودند و به طرح مباحث ادبی توجهی نداشتند. به همین دلیل ادبیات و فرهنگ بومی در آنها مجال بیان نیافت. شعر گیلکی پس از کودتای 28 مرداد و شکست نهضت ملی و آزادی خواهی دچار رکود گردید و حدوداً یک دهه خاموشی را پشت سر نهاد. تنها اثر مکتوب این سالها، مجموعه ای از ترانه های گیلکی از سروده های ناصر فرهادیان، محمود پینده و شهدی لنگرودی است که در سال 1336 به همّت پاینده در تهران چاپ ومنتشر شد. این سه تن از شاعران گیلکی سرای سال های پس از کودتای 28 مرداد 1332 بودند که کم و بیش اشعاری از آنها در محافل خوانده میشد.  

شالِ مارِ عروسی
=-=-=-=-=-=-=-
سیا وابو آسمان گرمه –
خوشایی گیلون زلزله ئن، زاری کونن دارونه سر نوغاه، خال نا –
درن، گالی تلمبارونه سر گرمه –
بئوده هوای روخونه آو فکته بسوته دیل، وکته دیوشل،
دوزبونِ پاورجه کنه سیا ابری خوشا دا لیله کو دیمِ کوله کرچ آفتوُ،
دتوُئس سالکویه جوکوله لنگرود افتوئه،
آتش واروُنه اته کو، توکلی وره،
شُرشُره وارش وارُنه جغلان دادکشئنک شالِ مارِ عروسیِ – شالِ مارِ عروسی   

شعر نیمایی و محمد بشرا :
=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-
کوشش های پراکنده سرایندگان پس از کودتای 28 مرداد قابل بررسی، اما تأثیرگذار نیست. در آغاز دهۀ چهل حرکتی تازه در شعر گیلکی پدید آمدو روح تازه ای در کالبد آن دمیده شد. تحولات اجتماعی و اقتصادی در وضعیت فرهنگی و ادبی اثر گذاشت. نخستین شعر گیلکی بنام "واگردان" از محمد بشرا در شمارۀ سوم ویژه هنر و ادبیات بازار در مرداد 1344 راه را برای سرایش شعر گیلکی در قالب نیمایی هموار کرد.  

زوغالی رِ بمانست روسیاهی
جه سیا سرده زمستان –
کی بوشو
شایدم منکی اَلَن دیل خوشمه
هنقدر غورصه یو درد
تی دییله گوشه دوبو
هن تی کاره
که به فکراشویی من چاروادارم
زیمین و باغ و کومه
جه غَرز اسبه کوره
هیچی در دست نارمه
می چوخا شندریه
می چوموش پاره یی –
می بخت سیا
جه خوروس خان
وسی تا تنگ غوروب
بوکونم می اسب بار
ببرم از جیره سر
دویانه ور
اربابه بج کوبی ماشین خانه سر
ده نانستی کی ایوار
هه دِمرده چاروادار
کیخودا دختره پی
گوش ایگانه
خو دیله دس اوسانه
شه جه اَ شهر و دیار
دس کشه جه همه کس
دیل کنه جه همه چی
قوربو قیمت اوسانه
ده می ره آموندره
ککوره توشکان د –
میشین واوندره
فردا من صاحب ورزای و بجم
ایروزه گرم بهار
زَرده گاب، لیشه –
می زن پسر زایه
می بجار کاره دوباره کودنه
یاور آیه
زوغالی رِ بمانست رو سیاهی
جه سیا سرد زمستان کی بوشو    

شاعران پیشتاز شعر نیمایی :
=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-
دهۀ چهل و پنجاه را می توان دوران نوزایی شعر گیلکی دانست. در این دو دهه شاعران صاحب سبکی در عرصۀ شعر گیلکی ظهور کردند و آثار ارزشمندی خلق نمودند که غیر از محمد بشرا محمود پاینده لنگرودی، از چهره های شاخص می توان علی اکبر مرادیانف محمد فارسی، محمد ولی مظفری، محمد امین لاهیجی(م.راما) و کریم مولاوردیخانی را نام برد.  

دوخان مرا، دوخان
ای جور دوخان مرا
کی تی صدا
به کو بینیشته آفتابا ارسُونه واگردانه
جی دُوب دکفته اَدمانه راهی یا
الالن کی خیلی وخته خوفته دی
دپرکانه
اوجور کی گورخانه تانه زیمینه خو نهیبه جا
بپرکانه
اَجور صدا مرا دوخان
بدا تی نازنین صدا جا آسمان واوه
گولانه ره همیشه آفتاب ببه
تی خُب دوخادنه ره من بمرد
اگه دیپیچه صدا کویا
تومامه جنگلان و دشت و دره ئا
جی هر طرف گوله آلاله رخ کونه
خو سُرخه غومچه ارا جنگله
اَ داغ بیده کوهنه
ایپارچه خون کونه
جی چشم مردمان بکفته آشنا
الان بهار اوجور بهاره
گول به گول نی یه
الان دِ آفتاب
اوجور زمینا فنتاوه
خو سفره سر دِ آسمان
اوجور ستاره دینچینه
شبانه روز هوا همیشه ابریه
نه گریه یه،
نه خنده یه
نه گریه یه،
نه خنده یه    

شعر سنتی گیلکی :
=-=-=-=-=-=-=-=-
در اواخر دهۀ چهل، کلاسیک سرایان شعر گیلکی در برنامۀ رادیویی "نغمه ها و ترانه ها" که از رادیو رشت پخش میشد، فعال بودند. در این برنامه اشعار گیلکب در قالب غزل، دو بیتی، رباعی، ترجیع بند و ... پخش میشد. مضامین این اشعار اغلب عاشقانه – توصیفی بود و در میان جوانان و مشتاقان شعر طرفدارانی داشت.  

کوره جان تی ابرو، کمانه مانه
تی جول، کویه آتشفشانه مانه
تی قد سروه، باغه شماتت کونه
تی مسته چومان، آهویانه مانه
تی دسبند، شبیه هِلالَ مانه
تی دگمه ، گوله ارغوانه مانه
تی زولفان، گلابتونه رخشن گیره
تی موژگان، خدنگه مکانه مانه
تی دیل نازوکه، مثِ برگه گوله
می اَشکانم آبه روانه مانه    

شعر گیلکی در آستانۀ انقلاب :
=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-
با پیروزی انقلاب جوشش و شور دوباره ای در زبان و ادبیات گیلکی بوجود آمد و شعر گیلکی تولدی دوباره یافت. شاعران و سخنوران در برخی محافل سیاسی از زبان گیلکی سود جستند، مطبوعات گیلان مبلّغ اشعار گیلکی شدند و شعر گیلکی را مورد حمایت خود قرار دادند.

تحول شعر گیلکی پس از دهۀ شصت :
=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-
چاپ و انتشار و ترجمۀ آثار جدید در حوزۀ اندیشه های فلسفی و ادبی – هنری پس از دهۀ شصت، بنیان های اندیشه سنتی را دگرگون کرد. مباحث جدید نظری در حوزۀ هنر و ادبیات راهکارهای جدیدی پیش پای هنرمندان نهاد و جریان های مختلف شعری چهره نمود.

نوآوری در شعر گیلکی معاصر :
=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-
شعر نیمایی گیلکی به علت تصویربرداری در بیان روایی – توصیفی و زبانی، با بسامد واژگانی محدود، در طرح مسائلی مربوط به طبیعت و روستا پاسخگوی مسائل جدید جامعۀ تحول یافتل دهۀ هفتاد گیلان نبود. ضرورت برون رفت از این فضای تکراری از یک طرف "هسا شعر" را آفرید و از طرف دیگر با انتشار اشعار سپید در نشریۀ گیله وا و سایر نشریات زمینه ساز تحول در ادبیات گیلکی و پایه ریز شعر مدرن گیلکی شد.

منبع: درآمدی بر ادبیات گیلکی (هوشنگ عباسی) - فرهنگ ایلیا