مشرۊبه

ايتأ مأمۊر کي پأتختˇ جأ بأمؤ بۊ عجأيبي گبأن زيي. بۊگؤديم رعيتˇ ويجأ بۊرۊز ندي-يأ، بدأ.

تأ بأمؤييم أنأ بييأجيم بيدينيم چي گه-يأ، دۊزأ بيگيفت أنˇ بألأ دٚوٚست أمي دسˇ جأ جيليسکست. بۊگؤديم اينفر کي أنˇ مرأ بۊگۊ بيشتأو دأشتي-يأ بأرد؛ چلنگرأ بأردد. أسأ چي بۊ أنˇ أسبˇ نأل بکفته بۊ، چلنگر چأکۊده بۊ. ألبت أشانأ خؤره گؤدي نأم دکفت، أنˇ پلفˇ شکمˇ جأنگي. هأى دؤب أمؤيي، أمي خۊن وأسؤخت تأ أ لأل بمرد به گب بأيه.

گؤدي: مأمۊر بۊگؤده مملکت کرأ مشرۊبه بؤستأن دره.  

وأورسه-ييم: مشرۊبه دئه چي تانأ سک ديره-يي ايسه؟!

بۊگؤ: يني ايرأنم بؤستأن دره جأپۊنˇمأنستن!

دئه تۊرأ بؤستأن ديبيم، زهأر بۊکۊديم: يه دألˇ پئت! تۊ تي ره دأني جأپۊن کؤ سأمأنه؟

بۊگؤده: مي جأنگي أگه بدأنم... أمأن تأ هسأ أمي أ خيرآبأدˇ جأ اۊشنتر بۊشؤ نأريم. أممأ فلأنکس گؤدي: جأپۊن ايتأ مملکتي ايسه کي اۊنˇ شأ ؤ رعيت بۊرأقأ بؤستد ؤ رۊسأنأ خۊشأنˇ مملکتˇ جأ فۊکۊدد بۊرۊن!

بفرمأسيم: چي جأليب! فۊگۊرده أ خيرآبأد کي أمي شأ بأبأ هأنقدچي دأشتˇ دأرأيي جأ خألي هأ تأنأ سک ديره أمرأ فأرسه. خأسيم فأديم هۊيأ أنˇ کأتيلأنأ وأويند کي أنˇ بيلأوأرثˇ گأزأن هميشک مألۊم ببه، بۊگؤديم بدأ دٚوأريم ولکي ويشتر بگه: ايتأ هأنأ فقد بۊگؤديم «مي پئرˇ درد، شأنتى».

درأزه بدأ: مأمۊر بۊگؤده أسأ تئرأنˇ آخۊندأن اي جرگه رعيتˇ مرأ شأب دؤلعظيمˇ دۊرۊن بست نيشتئده کي أمأن عيدألتخأنه خأييمأ.

بمأنستيم. بۊگؤديم دئه غلط ني-يه بۊکۊند؟! هأ پيلئکي شأ، أ شيري کي فيلأ اگانه، أني کي  ايسلأمˇ پۊشتينه، خأقأن بنˇ خأقأن مؤظفرالدين شأ کي بئسه، هيتتأ سأمأن ظؤلم مأنه کي عيدألتخأنه بخأيد؟ أن دئه چۊجۊر خأستنه؟ تۊ بۊگۊ أصن بسأختده بسأختده، بزين أ بيکأرˇ آدمأن بيکأري جأ وأسي اۊيأ مگز فۊرأند کي! خۊدأيأ شۊکٚر کي نأ ظؤلمي نهأ، نأ ستمي. وأتأبستيم، أمرأ يخˇ آب بدأد آرأمأ بؤسيم. شأليکي-دأنه، هأنده خۊ گأزˇ خألأ وأکۊد. بيدئم نأ نشأ تأم زئن. خأستيم بيشيم ايپيچيم أنأ ايتأ آبدأرˇ دکشأديم، کي خۊ چۊمأقأ جيگأ بدأ پس بۊگؤده:

شيمي جأنگي منم هأنأ بۊگؤدم مأمۊرأ، بۊگؤ: آخۊندأن بۊگؤدد؛ شۊمأن چأکۊنيد، مؤحکم‌کأري ره چأکۊنيد! آخربسره، آخۊندأنأ کي أورد تئرأن، نأنم چي به کي خۊشأنˇ اي پأ سر ايسده کي: أصن عيدألتخأنه هيچ، مشرۊبه خأييمأ. أسأ، کي أشأنأ بۊگؤده مشرۊبه چي ايسه ؤ جأپۊنˇ مملکتˇ خبرأن، چۊتؤ أشأنأ فأرسه ؤ چۊتؤ بفأمستد أگه مشرۊبه فأگيرد تئرأن بهشتˇ مأنستن به-يأ، أمأن کي نأنيم، خۊدأ دأنه. بيلأخره، رعيت دۊعأدأنه کۊنأن، کأغذ به دس شد شأ پألي. اۊيأ شأ وأگرده اۊشأنأ گه: فلأن-کسأن أگه أمأن مشرۊبه فأگيريم، تئرأن پأريس ؤ لندنˇ مأنستن به؟ بۊگؤدد: آهأ، ولکم بئتر! بفرمأستد: عجب! فأديد ايمضأ بۊکۊنيم! ايمضأ بفرمأستد، مشرۊبه کأغذأ فأدده! مۊردۊمم بينأ کۊدد خيأبأنأنˇ دۊرۊن (خۊشأنˇ جيب جأ) شيريني يؤ أفشۊره دأن ؤ وۊشته وۊشته کۊدن. بي درأزه، أسأ تئرأنˇ دۊرۊن چن رۊزه کي هأتؤ مرجأنه شيريني ؤ أفشۊره فأدأن درد!

بۊگؤديم: دئه هيچي مشرۊبه جأ نۊگؤده؟ نۊگؤده أ مشرۊبأ چۊتؤ فأگيفتد؟ أنˇ سرمچه چۊتؤ بۊ؟

چي ره أربأب، وأورسئم، بۊگؤ: مشرۊبه ايچي ني-يه کي بتأني دس گيفتن دألˇ تۊربˇ بيسوأد! بخشيدي، دألˇ تۊربˇ بيسوأدأ مي مرأ بۊ!

مشرۊبه يني مملکتˇ دۊرۊن قأنۊن بمانه. يني همه-دأنه، رعيت جأ بيگير تأ شأ، وأسي قأنۊنˇ گبأ گۊش بۊکۊند.

 بۊگؤديم: قأنۊن؟ قأنۊن دئه چي تأنأ سک ديره-يي ايسه؟

بۊگؤ: قأنۊن ايچي ايسه که مثن تۊ نتأني أ أسبˇ نألأ سرأکۊنأ بزني.

بۊگؤديم: خأ هسأيم سرأکۊنأ نزنيم!

بۊگؤ: نأ دئه! اۊ زمأت دئه أصن نتأني زئن! شيمي شأرˇ پيله-تر نى نتأنه بگه ايمرۊ وأ بأيي مه ره مرجأنه کار بۊکۊني. تي ديل نخأسته تأني نيشي. وختي مشرۊبه بؤبؤسته، هيکس نتأنه هيکسأ نجأغˇ مرأ کأر فأکشه.

بۊرأقأ بؤم، خأستيم أ شأليکي-يأ بئگأنیم بۊرۊن، فأديم اي سأل أنˇ جأ حمبألي فأکشد، کي أنˇ دؤزأري دکفته بۊگؤ:

ألبت من بۊگؤدم هرتأ نأم سييأيم کي بأيه، أگه أربأب جأنى مي جأ کأر بخأيه، ترˇ چسب کۊنم اۊ کأرأ!

أمرأ کئف بدأ، بۊگؤديم: درأزه بدن.

بۊگؤ: رأسي أربأب! أسأ تئرأنˇ دۊرۊن کرأ مجلسˇ ره وکيل گيرده.

مجلس؟

آهأ أربأب! اۊ يأرۊ گؤدي.

گؤدي: همه-کس تأنه بشه مجلس، رعيتˇ وکيل ببه. وختي کي وکيل بؤسته تأنه رعيتˇ حق ؤ حۊقۊقأ بپأيه, حؤکمن پيله‌کسم به، وزيرˇ جأيم پيله‌تر!

هأنده أمرأ کئف بدأ، ولکي أتؤ أ خرأب شده جأ جيويزيم بيشيم تئرأن. هم فأله هم تأمشأ. چلنگرأ بۊگؤديم: هسأ شي شأرˇ دۊرۊن گي أمأن شيمي وکيل بؤستيم.

بخشيدي، بي أدبي-يه أربأب، ولي مأمۊر بۊگؤده: شأرˇ آدمأن وأسي وکيلأ رأى بدند.

پيله پيله غلطأن! دئه غلط ني-يه بۊکۊني؟ أسأ عأيب نأره، شي أشأنأ گي وهأليم أمرأ رأى بدند. زۊبأش رأيأنأ فگير بأر خأييم بيشيم تئرأن ايتأ عأليمي کأر دأريم. مرأ فأنى، أگه أ کأرأ تأ فردأ تۊمأنأ کۊني، أمأنم وهأليم أمي مرأ بأيي أمي مۊبأشر بيبي.

تي درد ؤ بلأ مي سرأ بگنه أربأب! أگه به مرأ بي خييألأ بيد, چۊنکي منم مه ره خأيم بشم مجلسˇ دۊرۊن وکيل ببم. أنˇ خأني کي مأمۊر بۊگۊده: أسأ شأ بزأسته تا دۊکأندأر، همه-دأنه تأند وکيل ببد.

بۊرأقأ بؤم، نأ خألي بۊرأقأ بؤستنأ أى سفره دئه جگردستم، بۊگؤدم أ شأليکي-يأ تأ خۊره چۊب بزند، أنˇ دأشتˇ دأرأيي-يم أنˇ جأ جيگيرد شأرˇ جأ بئگأند بۊرۊن. شأرأ به گزأ ديهه پدر بسؤخته-يه ليسکه-ديم. نأم سييأ دأنه هۊتؤ کي اۊنأ اگأدأن دۊبۊد بۊرۊن، زهأر کۊدي:

مگه کۊسأپتي زمأته؟ مملکت قأنۊن دأره، مشرۊبه دأره! آخه دألˇ تۊربˇ بيسوأد! تۊ چئه دأني مشرۊبه چيسه؟

بيشيم، بيشيم زۊتر بۊخۊسيم خأييم فردأ هأتؤ کي فأرسه-ييم تئرأنأ، ايتأ خۊشگيلˇ سۊخنرأني بۊکۊنيم مشرۊبه فأيده-أنˇ جأ کي همه بدأند أمأن چي پيله وکيلي ايسيم أمه ره!!

 

أيأ بيشتأويد 

 

بينيويشته-کس: عبدالله مقدمي 

   

جوأني أمي شين کؤنأ؟

نأم سييأيي کي مردۊمˇ آفتˇ جأن ايسي	تۊنم شي, تۊنم شي کسأنˇ دۊمبأله پسي
أگه هيأتˇ جأ وأورسه پلأپچ ترأ	بۊگۊ محرم أمي هأ صوب تأ ظؤره-يأ
محرم هأ بيگيل دۊخۊفته-نأ, وطن	محرم هأ هأچينه حقسأيأنأ, وطن
أجۊر گؤرخؤله شبأن کي مردۊم أسيريدي	اۊنˇ مئن صد تأ شأمˇ غريبأن أويريدي
هأنقده آدمي کي هر رۊز بۊکۊشته بيدي	وأکۊده کۊري کي بني هأشمˇ جغلأنيدي
اؤهؤى کفتألٚى کي خرأنˇ مأنستن ايسي	تۊنم شي, تۊنم شي کسأنˇ دۊمبأله پسي
أ غۊرصه کي بشکنه هأى ميلتˇ پۊشتأ ددأر	نيشينه تي اۊ چأنˇ پسأ, کؤلأنه, هأايوأر
هأتؤ تۊندأگيفته وؤرأثٚى بي صٚبٚر	بأييم ايتأ ايتأ تي اۊ قبرˇ سر
وأورسيم کؤنأ تي دۊنکۊشسته وأبرأزئنأ؟	کؤنأ اۊ سکي کي ديميشته أ بختˇ مئنأ؟
کي گۊش بۊکۊن کي بأمؤج تۊ اؤهؤى کفتألٚى	چي ببردي گيلˇ مئن, جه اۊ خأل ؤ ولگٚى؟
کۊنأ تي مينيندي گۊرگۊنۊسأن کؤنأ؟	هۊ تۊشکأني کي هأ چأکأ پۊرأ کۊنأ؟
هۊ گيل گيلأنˇ چلکˇ پئرهأنأن	ندأني-يأ تأ مرگ جأنگي بۊخۊرده درأن
کي تييأن ؤ کترأ ؤ فيللي مرأ	ترأ بأل زنيدي خأش وأليسي مرأ
کؤنأ اۊ پيله کيش ؤ مأت کۊنˇ چأترٚى؟	کؤنأ اۊ هلمأله تۊمأنأ نؤبؤستنٚى؟
تۊنم شي, أمي أ تۊشکˇ جيجأ	هأ رأفأ دريم, أمأن همه-تأ
هأتؤ تۊندأگيفته وؤرأثٚى بي صٚبٚر	بأييم ايتأ ايتأ تي اۊ قبرˇ سر
وأورسيم ترأ, زيويشٚى أمي شين کؤنأ؟	اؤهؤى کفتألٚى, جوأني أمي شين کؤنأ؟

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

أيأ گۊش بۊکۊنيد

دوأره (برگردان گيلکي شعر هم مرگ بر جهان شما نیز بگذرد)

هم مرگ شيمي سأمأن نى دوأره	هم شيمي کرچˇ خأنده دؤرأن نى دوأره
أ بۊک بأرده کۊرˇ قۊقۊ کي کۊنه لأ همه چئه	شيمي خأصˇ بختˇ رۊزأنˇ سرأن نى دوأره
پئيزˇ فک بأرده بيجˇ بأد نأخبره	شيمي بأغ ؤ بۊلأغأن نى دوأره
أجلˇ آب کي اۊشکۊفه ايرۊز رعيت ۊ شأ	شيمي حلق ؤ زوأنأن نى دوأره
أى شيمي تئغ هأتؤ نيزه مأنستن ظؤلمه درأز	شيمي سرنيزأنˇ تيجئأن نى دوأره
چۊنکي عأديلأنˇ حؤکٚم دۊنيأ مييأن نۊمۊد نۊکۊد	شيمي أ بيجأنˇ ظؤلمأن نى دوأره
أ کؤگأ شيرأنˇ نأره کي بۊشؤ ؤ دوأرست	شيمي أ سکأنˇ لأبأن نى دوأره
اۊني کي أسبˇ رأ تأختي أنˇ نأم أويرأ بؤ	شيمي خرأنˇ سۊمˇ گرد ؤ خأکأن نى دوأره
بأدي کي زمأنه مئن هيزأر هيزأر شمع دۊکۊشست	تترج شيمي چرأغأن نى دوأره
أ کأروأنسرأ مييأن بأمؤد بۊشؤد هيزأر هيزأر	آخربسر شيمي کأروأنأن نى دوأره
أى کرأ گۊلأز دريد شيمي خأصˇ بختˇ طأله-يأ	شيمي اۊ رؤجأنˇ طألأن نى دوأره
أ نؤبه کسأنˇ جأ دکفته نأکسأنˇ دس	شيمي نأکسأنˇ نؤبأن نى دوأره
دۊ رۊزه ويشتر نۊبۊ اۊ همه-تأ کسأنˇ سأم	دۊرۊزˇ پسي شيمي همه-تأنˇ سأمأن نى دوأره
صٚبٚر کۊنيم, صٚبٚر کۊنيم, ظؤلمأنˇ جأ	تأ اي رۊز شيمي وأرؤختنأن نى دوأره
دره بۊ کسأنˇ دس أ تأزه گۊل	أ گۊلٚى شيمي گۊل-ستأن نى دوأره
آبجرس ايسه أ خأنه دأشت ؤ دأرأيي	شيمي آبجرس-آبأن نى دوأره
تۊ کي بسپأردي مألأ ورگأنˇ دس	شيمي گألشأنˇ بيجˇ کأرأن نى دوأره
زيويشˇ سر کي فچمسته-يه لأتوأري پيش	شيمي پينتئأنˇ سرأن نى دوأره
شبخأنٚى کي وأگردأن بۊکۊده أنأ زأکأن   أيأ بيشتأويد	خأيه کي اۊنˇ دۊعأدأنه شيمي زوأنأن نى دوأره

ویریز

 

 

نأله وسته, زهأر وأستي زئن

دوسته گۊشأ ددأر وأستي زئن

 

اؤرگأنيم صدأيأ ويريزيم

نأجه سخفأ جدأر وأستي زئن

 

أسأ کي مأر فۊچۊرده پئر تأم بزه

گيلکˇ نتأجأ به کأر وأستي زئن

 

أمأن گيلکيم, نيئيم اۊ کس کي

اۊنˇ غيرتأ به آب وأستي زئن

 

ايرأنˇ زيويستنه, غنيمأنأ

فردأ نأ, ايمرۊ به دأر وأستي زئن

 

ويريز, #زنأى-زيويش-آزأتي ره

أنˇ تأريخأ, مۊردأل وأستي زئن

 

 

 

ويريز 

ابتدا به ساکن در گیلکی

ابتدا به ساکن در گیلکی

دکتر سیروس شمیسا

 

این که در فارسی رسمی ابتدا به ساکن مُحال است مفصّل و به اثبات رسیده که در این مقالۀ مختصر نمی‌توان بدان پرداخت، اما از اشاره‌ای در این باب ناگزیر است.

 

ابتدا به ساکن چیست؟

ابتدا به ساکن یعنی ترادف دو صامت در آغاز کلمه یا به اصطلاح زبان‌شناسی آمدن گروه صامت در آغاز واژه. در شش نوع طرح هجاهای زبان فارسی^١ هیچ کجا نمی‌بینیم که در آغاز هجا، دو صامت پی در پی آمده باشد بلکه همواره هجا با Cv یا CV آغاز می‌شود.^٢

 

 

هجاهای گیلکی

ظاهرن بین هجاهای گیلکی و فارسی اختلافاتی است و به‌نظر می‌رسد که در آغاز برخی از واژه‌های گیلکی، صامت‌های پی‌درپی وجود داشته باشد یعنی ابتدا به ساکن شروع شوند:

 

برادر  Brar -  گل و لای  čəl-  دست Dəs  -  رشت ^٣Rəšt  -  گردش کردن ^٤gərdəstən  -  مرد ^٥M ərd  -  مردک M ərday  -  مُردن M ərdən  -  من M ən

و غیره. حال آن‌که به اعتبار هجاهای فارسی باید به ترتیب Rašt – Das – čal – Barar و غیره تلفظ شوند. شاید به این دلیل است که فارسی‌زبانان (که ابتدا به ساکن ندارند) به محض شنیدن چنین تلفظ‌هایی متوجۀ غرابت آن شده و گاه کوشش می‌کنند آن را تقلید کرده و به اصطلاح ادای متکلم را درآورند.

ظاهرن این‌گونه تلفظ‌ها در قدیم بیشتر بوده و در سالیان اخیر تحت تأثیر لهجۀ فارسی رو به نقصان گذاشته است، خاصّه این‌که تلفظ گروه صامت سخت‌تر از تلفظ گروه صامت و مصوت است.

چنان‌که اشاره شد در زبان‌های ایرانی پیش از اسلام نیز ابتدا به ساکن وجود داشته است، مثلن در پهلوی ^٦Bradar (برادر) و ^٧Sped (سفید) از لغات معمولی بوده است.

بر طبق کتاب المعجم^٨، ابن دُرستویه فسایی^٩ (ار ولایت فارس) رساله‌ای در جواز ابتدا به ساکن در فارسی نوشته بوده است. البته شمس قیس¹⁰ سخت به او تاخته و سخنان او را بی‌حاصل و دعاوی وی را بی‌طایل خوانده است.

 

 

هجای بدون مصوت

از مشخصات هجا این است که از صامت و مصوت تشکیل شده باشد و مخصوصن در زبان فارسی هجای بدون مصوت نداریم. اما در برخی از مثال‌های ما از قبیل Rəšt – Mən – Dəs – čəl – Mərd مصوتی وجود ندارد.

در مباحث زبان‌شناسی آمده است که در گرامر زبان هند و اروپائی گاهی برخی از صامت‌ها می‌توانند در قُله و مرکز (Center) هجا قرار گیرند و نقش مصوت را بازی کنند ¹¹ به این‌گونه صامت‌ها در اصطلاح Sonant¹² (زنگ‌دار، صدادار) گویند.

سونانت‌ها در حقیقت دو نقش ایفا می‌کنند، جایی صامت و جایی مصوت‌واره هستند. فردینان سوسور ¹³ پدر زبان‌شناسی جدید، در این زمینه مطالعاتی داشته و از جمله صامت‌های غنّه‌ای (Nasal) یعنی نون و میم و روان (Liquid) یعنی را و لام را از این نوع ذکر می‌کند.¹⁴ در واژه فرانسوی Pst¹⁵ که از اصوات است و برای طلبیدن و جلب توجه به کار می‌رود S در حقیقت نقش مصوت را بازی می‌کند.

 

از بین رفتن ابتدا به ساکن در فارسی  

گروه صامت‌های آغازی فارسی میانه از چند طریق در فارسی دری از بین رفته‌اند:

1. افزودن یک مصوت کوتاه¹⁶ به ابتدای گروه

چنان که Sped پهلوی در فارسی دری کهن اسپید esped شده است.¹⁷

 

2. افزودن یک مصوت کوتاه ¹⁸ در میان دو صامت آغازی

چنان‌که Draxt پهلوی در فارسی درخت Daraxt (یا به لهجۀ تهرانی Deraxt) شده است¹⁹.

 

بر طبق تحقیق دکتر علی‌اشرف صادقی²⁰ غالبن «وقتی که نخستین صامت از گروه صامت انسدادی (بستواج) بوده، مصوت واسطه به کار رفته است» یعنی هرگاه نخستین صامت یکی از این هشت حرف: پ، ب، ت، د، ک، گ، ق و همزه باشد که از حبس کامل هوا در مخارج صوت حاصل می‌شوند.

هم‌چنین در ادامۀ بحث می‌نویسد که تنها یک مورد استثنا دیده شده است و آن کلمۀ ابرو است که در فارسی میانه به صورت Bruk به‌کار فته است. توضیح این‌که در این کلمه واج نخستین یعنی «ب» انسدادی است و لذا می‌بایست به وسیلۀ مصوت واسطه، از ابتدا به ساکن بودن کلمه رفع اشکال شود حال آن‌که این مشکل با افزودن مصوت شروعی حل شده است. محقق مزبور در ارتباط با همین موضوع کلمات درم و طرابلس را که به صورت‌های ادرم و اطرابلس نیز ذکر شده‌اند با توضیحاتی نقل می‌کند.

ما نیز در این مورد یک نمونه از گیلکی ذکر می‌کنیم:

در گیلکی Brar و Abərar هر دو به معنی برادر مصطلح است. در این‌جا هم به آغاز گروه صامت _ که نخستین واج آن انسدادی است _ برخلاف قاعدۀ مصوت شروعی افزوده شده است²¹.

اما مثال زیر طبق قاعده است:

در گیلکی Mra و Amra²² هر دو معنی «با» معمول است:

شیمه مرأ بۊشؤ  šimə Mra bušo = با شما رفت و شيمه أمرأ بۊشؤ، باز دقیقن به همان معنی. نویسنده در مقاله خود اشاره می‌کند که زبان‌شناسان در دو شیوۀ از بین رفتن ابتدا به ساکن که در فوق ذکر شد متفق‌اند و سپس یک راه دیگر را که از توجهات خود اوست توضیح می‌دهد:

 

3. حذف صامت اول از گروه صامت‌های آغازی

چنان‌که فسای، سای می‌شود، (در پریسای) و سپرم، پرم می‌شود (در شاه پرم)

این مورد در گیلکی هم هست چنان که گُسی (gosi) کردن فارسی به معنی گسیل کردن در گیلکی اؤسه (ose) کۊدن شده است به معنی فرستادن و اتفاق عربی را تفاق تلفظ کنند.

دو شیوۀ دیگر را من به اعتبار زبان گیلکی ذکر می‌کنم:

 

4. افزودن پیشوند Be به آغاز کلمه (که در لهجه‌های دیگر هم هست)

چنان‌که Mərdan²³ (مُردن) در گیلکی به صورت Bəmərdan هم معمول است و نیز Gərdastan (گردش کردن، دور زدن) را به‌صورت Bəgrdastan هم به‌کار می‌برند.

با تردید می‌گویم شاید این مسئله در فارسی هم قابل مطالعه باشد. بدین معنی که آن «ب» بحث‌انگیز را که تحت عنوان بای تأکید یا زینت بر سر مصادر و صیغۀ امر می‌آید در مواردی از این نوع بپنداریم(؟)

 

5. حذف صامت دوم از گروه آغازی

چنان‌که Griftan پهلوی به معنی گرفتن، در گیلکی به صورت Giftan معمول است و Zdan²⁴ به صورت Zapn و Zen و پدر²⁵ به صورت پئر درآمده است. افتادن در پهلوی Kaftan است، عین همین تلفظ²⁶ و نيز Katan²⁷ (و هم‌چینن هر دو با Be آغازی) در گیلکی مرسوم است²⁸.

 

حرکت بین بین

آیا واقعن در چند مثالی که از لغت گیلکی ذکر کردیم –و یا بعضی از آن‌ها و یا نظایر آن‌ها- ابتدا به ساکن وجود دارد، یا این‌که بین دو صامت، مصوت خاصی آمده است؟ مثلن نوعی مصوت کوتاه²⁹ که بین a و e است و فتحه کوتاه‌تر تلفظ می‌شود و ما آن را با a نشان داده‌ایم³⁰.

متأسفانه علی‌العجاله نمی‌توان در این مورد نظر قاطعی ابراز کرد و شعر گیلکی هم در این مورد راه‌گشا نیست، زیرا یا تحت تأثیر عروض فارسی سروده شده است و یا مشمول قواعد عروض فهلویات است که هنوز به کمک آن نمی‌توان حکم قطعی کرد.

در المعجم در مورد ابن درستویه فسایی آمده است که او هم در بحث از ابتدا به ساکن فی‌الواقع با این مصوت خاص روبرو بوده است و در نتيجۀ عدم توجه به آن دچار اشتباه شده است کلماتی را به عنوان شاهد مثال ابتدا به ساکن ذکر کرده است که عجم «حرکت حرف نخستین آن را میان فتحه و کسره گویند، چنان‌که نه فتحه روشن باشد و نه کسره معیّن، چون فای فغان و دال درم و سین سرای و شین شمار»³¹ و سپس در بحث از همین حرکت میان فتحه و کسره گوید: «و شاید آن را حرکت بین بین خوانند»³²

وجود این حرکت بین بین در گیلکی مسلّم است و در هجای دوم لغت مشهور کردˇخاله kərdəxale به‌خوبی دیده می‌شود. در هجای də نه حرکت فتحه داریم و نه کسره، بلکه مصوتی است که از فتحه کوتاه‌تر و گنگ‌تر تلفظ می‌شود و به قول نویسندۀ آن قسمت از المعجم «حرکت آن روان‌ور بوده»³⁴ در لفظ می‌آرند و مستمع را آن روشن نمی‌شود».

وجود چنین واکه‌هایی که بین دو صدا قرار گرفته‌اند و در تحول زبان به‌صورت یکی از صداها تثبیت می‌شوند³⁶ در مطالعات زبان‌شناسی مربوط به گرامر هند و اروپائی مطرح شده است. سوسور عقیده داشت که در دستگاه صوتی زبان‌های هند و اروپائی چندین نوع a وجود دارد، و مثلن یکی از این aها دارای مشخصاتی است که آن را از انواع دیگر متمایز می‌کند: اولن هیچ قرابتی با e و o ندارد ثانین دارای خاصیت مصوت شدن (Coefficient Sonantique) است، یعنی می‌تواند در قلۀ هجا قرار گیرد و با صامت ترکیب شود و از طرف دیگر در نقش صامت، با مصوت نیز ترکیب شود³⁷.

در کلمات فارسی سیاه و گیاه و پیام و امثالهم که در آوانویسی آن‌ها میان زبان‌شناسان اختلاف است می‌توان وجود چنین مصوت‌هایی را حدس زد. مثلن در یکی از وجوه آوانویسی پیام که Pyam باشد یا باید y را نیم‌مصوت محسوب داشت و یا صامت که در این صورت اخیر با ابتدا به ساکن مواجه می‌شویم و یا می‌توان حدس زد که بین p و y نوعی مصوت خاص بوده است که در برخی از لهجه‌ها به a و در برخی دیگر به e تبدیل شده است و در نتیجه دو تلفظ  payam و peyam به وجود آمده است³⁸.

 

نظر نگارنده

و اما این‌که همین مصوت خاص است که ایجاد شبهه می‌کند و اساسن ابتدا به ساکنی درکار نیست، محل تأمل است. من معتقدم که در گیلکی هم ابتدا به ساکن وجود دارد³⁹ و هم این حرکت بین بین. نیز معتقدم که برخی از کلماتی که ابتدا به ساکن تلفظ می‌شده‌اند در طی زمان دگرگونی پیدا کرده (بر اثر سخت بودن تلفظ گروه صامت آغازی و نفوذ زبان فارسی) و به مرحله‌ای رسیده‌اند که این حرکت بین بین در میان دو صامت آغازی آن‌ها پیدا شده است. در مرحلۀ بعدی، (تحت تأثیر فارسی و تحول زبان) این حرکت بین بین هم گویا و روشن شده و به یکی از مصوت‌ها مبدّل خواهد شد.

 

خاتمه

لازم به تذکر است که گیلکی دارای لهجه‌های متعدد است از قبیل گیلکی بیه‌پیش (لهجۀ ساکنان شرق سفیدرود) و گیلکی بیه‌پس (لهجۀ ساکنان غرب سفیدرود)

نگارنده به علت عدم آشنایی به همۀ این لهجه‌ها، به‌طور کلی فقط لهجۀ مردم رشت را درنظر داشته است وانگهی در این لهجه نیز صاحب تتبع و تحقیق نیست. به این علت و نیز به سبب قلّت معلومات زبان‌شناسی ترجیح داده است که از ذکر شواهد بیشتر و طرح مطالب گسترده‌تر پرهیز کند و به عبارت دیگر هدف او فقط جلب توجه دانشمندان به این مسأله مهم بوده است.

 

دکتر سیروس شمیسا

آبان 1358

 

 

 

منابع:

1. رجوع شود به مبانی زبان‌شناسی _ ابوالحسن نجفی _ دانشگاه آزاد _ اسفند 1358 _ ص45.

      و نیز بدیع و قافیه _ سیروس شمیسا _ وزارت آموزش و پرورش _ مهر 1359 _ ص36.

2. C علامت صامت و v علامت مصوت کوتاه و V علامت مصوت بلند است.

3. ظاهرن در گیلکی گروه صامت می‌تواند بیش از دو صامت باشد. این وضع در برخی از زبان‌های دیگر ایرانی نیز وجود دارد مثلن در فارسی باستان.رک: Old Persian Grammar, Kent, 1961, P. 25 که در آن‌جا گروه سه تایی Xsn را در آغاز برخی از واژه‌ها ذکر می‌کند.
4.  علامت حرکت بین بین است که در این مقاله توضیح داده خواهد شد.
5. و نیز جزء دوم لغت گیله مرد Gilə Mərd
6. رجوع شود به A Concise Pahlavi Dictionary. D.N. Mackenzi, London, 1971. P. 19.
7. همان‌جا _ ص 76  
8. المعجم فی معاییر اشعار العجم _ شمس قیس رازی _ مصّحح مدرّس رضوی _ کتاب‌فروشی تهران _ 1338 _ ص 36
9. از نحات ولغویون معروف (347-258ق) که به عربی آثار متعددی داشت.
10. این قسمت فقط در یکی از نسخ المعجم آمده است و در بقیه نسخ و از جمله در اقدم نسخ (مورخ 739) که عکس آن در اختیار نگارنده است موجود نیست و به اقرب احتمالات الحاقی است.
11. شبیه به مسأله نیم مصوت‌ها (Semi - Vowel)
12. به فرانسه Sonante
13. Ferdinand Saussure متوفی در 1912م
14. ر.ک Problemes de Linguistique general, I, Benveniste, Gallimard, 1966, P. 35
15. به صورت Psitt هم نوشته می‌شود.
16. موسوم به مصوت آغازی یا شروعی: Prothetic – Vowel (به انگليسی) Voyelle Prothetique (به فرانسه) این مسأله به Prithesis معروف است.
17. در گیلکی در ابتدای افعال مصوت بلند هم می‌آید: Išmardən (شمردن)، Iškanən (شکستن).
18. موسوم به مصوت میانی یا واسطه: Glide-Vowel یا Initial glide یا Anaptyctic Vowel (به انگلیسی) و Voyelle anaptyque (به فرانسه)

این مسأله در مطالعات مربوط به زبان‌های هند و اروپائی به قاعدۀ Anaptyxis معروف است.

19. فرار عربی در گیلکی هم به صورت Fərar و هم Firar (با مصوت بلند) تلفظ می‌شود.
20. رک: «از بین رفتن گروه صامت‌های آغازی»-سخن-دورۀ بیستم-شمارۀ6-آبان1349-صص550-543
21. البته می‌توان تردید کرد که در این‌جا «آ» مخفف «آقا» باشد: آبرار=آقابرادر. چنان‌که داداش به معنی برادر به صورت اداش (=آقا داداش) هم به کار می‌رود.

رک: فرهنگ گیلکی-منوچهر ستوده-تهران-نشریۀ انجمن ایران‌شناسی-1332

22. می‌توان شک کرد که تحریف «همراه» فارسی باشد.
23. ریشۀ این کلمه Mər است که با مرد و مرگ مربوط می‌شود.
24. در پهلوی Zadan. ظاهرن ابتدا به ساکن در پهلوی نیز در حال تحوّل بوده است.
25. در پهلوی Pidar
26. لغات مشابه با پهلوی در گیلکی فراوان است.
27. ظاهرن در گروه Ft افتادن F معمول است و در لهجه‌های دیگر هم دیده می‌شود.
28. اگر چشته‌خور را بتوان مأخوذ از چلشته‌خور (درست به همان معنی) دانست، این مورد در فارسی هم صادق خواهد شد.
29. در این‌که بین مصوت‌های فارسی و گیلکی فرق‌هایی است هیچ تردید نیست.
30. و گاهی آن را با e (شوا shwa) نشان می‌دهند.
31. المعجم-ص36
32. همان‌جا-ص39
33. چوبی که سطل را به سر آن آویخته، ار چاه آب کشند.
34. معادل اصطلاح زبان‌شناسی Chva در فرانسه و Shwa در انگلیسی
35. المعجم-ص39
36. یکی از خواص این مصوت‌های بینابین این است که ناپایدار است یعنی شکل مشخصی ندارد و در لهجه‌های مختلف به صورت یکی از مصوت‌های کوتاه a و e تثبیت می‌شود.
37. بنونیست-کتاب سابق‌الذکر-ص35
38. مأخوذ از مذاکرات شفاهی با آقای ابوالحسن نجفی
39. هرچند ممکن است مثال‌هایی که ذکر کرده‌ام همه اتفاقن خطا باشد.

 

 

1000 کلمه پرکاربرد در گیلکی

ایمسال 3 ايسفندˇ 1399

مأري زوانˇ رۊزˇ ره ايتأ تازه کار بيرۊن بامؤ

«هيزار تا پۊرکاربؤردˇ کلمه گيلکي دۊرۊن»

کي عليرضامؤيد احمدي ؤ مهدي-يه قانع زأمت بکشه-ئيد ؤ

أنأ چنتا فؤرمتˇ دۊرۊن مؤنتشرأ کۊديد که همه-کسأ دس فأرس ببه

 

ناجه دأريم شمرأ بکار بأيه ؤ أمي مأري زوان هنده تي تي بۊکۊنه

 

أ لينکˇ جأ تأنيد بيشيد فأندريد

 

 

واژه‌های گیلکی (دکتر سیروس شمیسا)

برخی از لغات گیلکی با لغات زبان‌های ایرانی کهن از قبیل اوستائی و پهلوی و نیز فارسی دری کهن مشابه و هم‌ریشه‌اند.

در این‌جا بدون این‌که وارد بحث فنی و تخصصی بشویم از باب نمونه به مواردی اشاره می‌کنیم.

واژه های گیلکی (سیروس شمیسا)

خط ؤ کيليدتأخته | خط و صفحه‌کلید

ايتا کۊچي دانه داستان

<sup><sub>ايسلامي تمدنˇ کيتابˇ جا، چارۊمي جلد:

گيدي وليد بن عبدالملک، مسيئيانˇ دۊعاخانه پۊشتˇبامˇ جا،

اۊشانˇ زنگˇ صدايأ ايشناوه
 
وأورسه: أن چي صدا‌يه؟

گيدي: مسيئيانˇ دۊعاخانه شينه

گه: بيشيد ساختمانˈ واچينيد، خؤرئم اۊشانˈ ياور دهه

پۊر زمات جه أ بيخۊدي کار دٚنوارسته بۊ کي، دۊعاخانه جا،

جغرزˇ ئي مۊشته خاک، هي صفت‌نيشان نمانه

مسيئيان، شکايت برٚده رۊميانˇ شا جأ، گیدي،

أشانˇ پيله‌کسˇ بينيويشته أمي دس دره، أمي أمرأ قؤل ؤ قرار بنا بۊد،</sub></sup>

أمرأ کاغذ فأدأ بۊد کي آزاديم... غۊراب بزئده...

^_*
*
*

^{_{نفايس‌الفۊنۊنˇ کيتابˇ جا، جه مأمۊدبن مأمد آمؤلي، (تصوفˇ جلد):
 
حضرتˇ علي، خۊ يارانˇ مرأ، کۊفه}} بيرۊنˈشؤن دۊبۊ کي يؤکؤ،

 

^{_{مسيئيانˇ دۊعاخانه زنگˇصدا، هچين هۊ چاکˈ پۊرأ کۊد}}

ايمامˇ ياران خۊشانˇ گۊشʹ <sup><sub>تيجأ کۊدد، بيديند ايمام چي فرمان دهه-يأ؟

علي بۊگفته: دأنيدي أ صدا، هـۊزارˇ أمرأ، چي خأيه بگه؟ 

بۊگؤفتيد: ايمام بئتر دأنه

علي بفرماسته: أ صدا گؤفتأن دره:

لا الله الا الله

حقاً حقا

حقاً حقا

حقاً حقا

*
*
*

علي-يأ گؤفتيد مۊسلمانانˇ خليفه، وليدم ...</sub></sup>