رشتی دوزی

پرده رشتی دوزی - قرن 13 ه.ق   صناایع دستی نوعی فعالیت اقتصادی است که منجر به تولید کالای جدید می شود. در دایرة المعارف بریتانیکا : ”به آن گروه از صنایعی گفته می شود که مهارت ذوق و بینش انسان در آن نقش اساسی دارد“ صنایع دستی نوعی فعالیت اقتصادی است که منجر به تولید کالای جدید می شود. در دایرة المعارف بریتانیکا : ”به آن گروه از صنایعی گفته می شود که مهارت ذوق و بینش انسان در آن نقش اساسی دارد“ دکتر معین : ”صنایع دستی به آن دسته از صنایع اطلاق می شود که تمام یا قسمت اعظم مراحل ساخت فراورده های آن با دست انجام گرفته و در چارچوب فرهنگ و بینش های فلسفی و ذوق و هنرانسانهای هر منطقه با توجه به به دیدگاه های قومی آنها ساخته و پرداخته می شوند“ بطور کلی صنایع دستی به آن دسته از صنایع اطلاق می گردد که دارای بار هنری دست ساز بوده و تمام یا مراحلی از ساخت فراورده های آن با دست انجام گرفته باشد. صنایه دستی یک از قدیمی ترین و پر پیشینه ترین فعالیت های بشری است که به موجب برخی از اسناد و مدارک تاریخی، سابقه پیداش آن به عصر حجر می رسد. نتایج تتحقیقات انجام شده در ایران، بازگو کننده قدمت دیرینه صنایع دستی در ایران است و این ادعا را که صنایع دستی هم زمان با شروع زندگی بر روی زمین آغاز گشته را ثابت می کند و آنچه در این میان جالب توجه می نماید وجهه مصرفی انواع محصولات به دست آمده است و نشان می دهد که انسان های هر دوره از تاریخ، امکانات طبیعی محیط زیست خود را با فرهنگ، توان و استعداد خویش تلفیق کرده اند و پشتوانه آن، نیازهای زندگی خود را رفع نموده و حتی رافع احتیاجات همسایگان خویش نیز بوده اند.   اگر چه طبقه بندی های گوناگون از صنایع دستی ایران به عمل آمده است، اما به نظر طبقه بندی زیر که توسط گروه هنرهای سنتی فرهنگستان هنر انجام گرفته مناسب تر باشد : 1.بافته های داری 2.دست بافته های دستگاهی (نساجی سنتی) 3.رو دوزی های سنتی 4.هنرهای فلزی 5.مینا سازی 6.سفالگری 7.آبگینه 8.هنرهای مرتبط با چوب 9.هنرهای مرتبط با سنگ 10.نگارگری 11.چاپ های سنتی 12.حصیربافی 13.نمد مالی 14.پوستین دوزی 15.آثار چرمی 16.رنگ سازی سنتی   رودوزی هنری است که طی آن بخش هایی از پارچه بوسیله قلاب یا سوزن دوخته می شود و به نسبت میزان بخیه ای که روی پارچه می نشیند، می توان رودوزی ها را تقسیم بندی نمود.   در جلد اول دایرة المعارف فارسی آمده : طهمورث بعضی از چهارپایان و مرغان را اهلی کرد، شاهین را برای شکار دست آموز ساخت و پشم کردن را از پشت میش و رشتن آن و جامه دوختن را بنیان نهاد. در کتاب تاریخ طبری تالیف محمد بن جریر طبری، بافتن پارچه های الوان و رودوزی ها به روزگار جمشید شاه پیشدادی نسبت داده شده است. به این ترتیب پیدایش ابریشم و ابرشم بافی و ابریشم دوزی را از روزگار قدیم دانسته و مهدی بهشتی نویسنده کتاب تاریخچه صنعت نساجی ایران، با استناد به همین نکته زمان پیدایش نساجی و دوخت آن را 7 هزار سال پیش فرض کرده است. در حالیکه در ارزیابی باز یافته های باستانی و تعیین طول عمر نساجی و دوخت، گیرشمن صنعت نساجی در ایران را دارای قدمت بیشتر دانسته و نوشته : "صنعت بافندگی و دوخت در ایران حدود 10 هزار سال پیش از میلاد شروع شده است"   حفریات باستان شناسی در نقاط مختلف گیلان مخصوصا تالش گویای پیشرفت صنایع دستی در گیلان و آشنایی عمیق آنان با رمز و رازهای صنایع دستی دوران ما قبل تاریخ است. می توان ادعا کرد که در 2 یا 3 هزار سال قبل از میلاد مسیح نه تنها با صنایع دستی آشنایی داشتند، بلکه در این رشته به مرحله تکامل نیز دست یافته اند. به عقیده برخی از محققان قدمت این صنعت به 330 تا 550 قبل از میلاد می رسد. کشف قطعاتی از ملیله دوزی و قلاب دوزی در منطقه لولمان گیلان طی حفریات باستان شناسی و انتساب این قطعات به دوره هخامنشی صحت این نظریه را تایید می کند. از سده ی دهم هجری قمری، مقارت با سلطنت شاهان صفوی در ایران و الحاق گیلان به حکومت مرکزی، جسته و گریخته در تاریخ کشورمان از این هنر یاد شده است. این نوع پارچه های قلاب دوزی شده به رسم تحفه و ارمغان از طرف والیان و حاکمان وقت به دربار فرستاده می شد.   رشتی دوزی یکی از انواع رودوزی های سنتی و هنرهای اصیل رشت است که از طریق دوختن نخ های ابریشمی رنگی بر سطح پارچه و ایجاد طرح و نقش های زیبا و چشممگیر تهیه می شود.   ابزار کار قلاب دوزی میله ای فلزی و باریک به طول 7 سانتی متر و قلابی تیز در انتها است که انحنای قلاب های عادی را ندارد و در عوض یک بریدگی در فاصله 5 میلی متری نوک قلاب وجود دارد. ابزار کار دیگر قلاب دوزی جریده است که از 2 قطعه چوب به طول 1 متر و 10 سانتی متر تشکیل شده که گیره مانند است. عموما برای سطح کار قلاب دوزی رشتی از پارچه ماهوت استفاده می شود که در رنگ های متنوع است.   اصالت و تنوع طرح و نقش، استفاده از ابزار و شیوه سنتی تولید، استفاده از نقوش منحصر به فرد که خاص گیلان بود و متاثر از فرهنگ و طبیعت و محیط پیرامون مردم منطقه است از ویژگی های این هنر محسوب می شود. قلاب دوزی از جمله قدیمی ترین هنر روددوزی سنتی در ایران است که سابقه آن به چندین هزار سال قبل از میلاد مسیح می رسد. تاریخ پیدایش این هنر در ایران شهر رشت است واز همین رو به آن رشتی دوزی نیز می گویند. در گذشته این هنر با رشته های ابریشمی روی پارچه پشمی که ماهووت نام داشت دوخته می شد و بیشتر توسط مردان صورت می گرفت.   در هر قطعه قلاب دوزی شده، وحدت و هماهنگی میان نقوش، رنگ بندی، جنس پارچه زمینه، مرغوبیت نخ ابریشم، ثبات رنگ آن و تکنیک دوخت سبب زیبایی کار می شود. در سال های گذشته از این هنر با عنوان قلاب دوزی یاد می شد، اما به همت سازمان میراث فرهنگی دوباره با نام رشتی دوزی احیا شده و به ثبت ملی رسیده است.   قلاب دوزان طرحی را که قصد دارند روی پارچه ماهوت قلاب دوزی کنند، ابتدا روی کاغذی که ابعاد آن کمی بزرگتر از اندازه پارچه مورد نظرشان است ترسیم کرده سپس با یک سنجاق تمامی خطوط طرح را روی کاغذ با فواصل نزدیک به هم سوراخ می کنند. آنگاه مقداری گچ روی کاغذ ریخته، کاملا آن را روی صفحه کاغذ پخش می کنند تا از داخل سوراخ های کاغذ گذشته و بر روی ماهوت بنشیند و بعد از برداشتن کاغذ از روی ماهوت، طرح بر روی ماهوت قلم گیری شده و صنعت گر با کمک قلابی که ساختمان آن تشریح شد شروع به دوخت      می کند. شیوه کار قلاب دوزان به این صورت است که روی یک چهارپایه کوتاه نشسته و یک قسمت از پارچه را در دهانه جریده قرار داده و به کمک زانوهایشان آن را به هم می فشارند تا پارچه خارج نشود. آنگاه یک سر نخ را گره زده و در حالیکه قلاب را از روی پارچه به داخل آن فرو برده اند، گره را در شیار قلاب استوار ساخته و آن را از پارچه بیرون می کشند و در شرایطی که نخ خارج شده از پارچه حالت یک نیم دایره را به خود گرفته، در فاصله ای معین، دوباره قلاب را به داخل پارچه فرو برده و نخ را بر روی شیار قلاب استوار کرده و قلاب را از پارچه خارج می کنند. به این ترتیب نیم دایره قبلی سفت شده و بر روی کار می نشیند، در حالیکه نیم دایره جدیدی که به وجود آمده به صنعت گر امکان می دهد تا دوباره قلاب را به داخل پارچه فرو برده و با تکرار این حالت است که نقشی زنجیره ای روی پارچه به وجود می آید.   نقوش مورد استفاده در رشتی دوزی عبارتند از : بازو بندی بند رومی بته جقه ترمه ای گل بادامی بته جقه ای شاخ گوزنی بته جقه قهر و آشتی گل و بوته گل و مرغ   رشتی دوزی در حال حاضر برای تزیین : سجاده ها جا قرآنی لبه پرده زیر لیوانی رویه میز رویه کوسن رویه دمپایی زنانه کفش زنانه و بقچه سوزنی مورد استفاده قرار می گیرد.   در دهه های اخیر شهر رشت، با دارا بودن کارگاه های متعدد قلاب دوزی و استادان ماهر، بزرگترین صنعت قلاب دوزی ایران محسوب می شد ولی در سال های اخیر کارگاه های قلاب دوزی یکی پس از دیگری تعطیل شد و استادان ماهر این رشته دست از کار کشیدند. مهم ترین عوامل این ضایعه را باید در کمبود مواد اولیه، افزایش سرسام آور قیمت ها، پایین بودن دستمزدها، کاهش تقاضا و بالاخره از دست دادن استادان قدیمی جستجو کرد.  عوامل رشد آن نیز عبارتند از: 1.معرفی و شناساندن هر چه بیشتر صنعت قلاب دوزی 2.بازاریابی صحیح 3.بالا بردن کیفیت تولیدات 4.تقویت گسترش مراکز فعال و ایجاد غرفه هایی برای فروش محصولات صنایع دستی 5.حمایت های مالی دولت از هنرمندان این رشته 6.آموزش نسل به نسل               منابع:   دائرة المعارف هنرهای صنایع دستی و حرف مربوط به آن _ سید ابوالقاسم صدر _ سیمای دانش _ تهران _ 1386 نگرشی بر روند سوزن دوزی سنتی ایران _ اسفندیار منتخب صبا _ تهران _ انتشارات منتخب صبا تاریخ صنایع ایران بعد از اسلام _ محمد حسن زکی _ انتشارات اقبال مردم نگاری کلان شهر رشت _ هوشنگ عباسی _ میراث فرهنگی گیلان مروری بر صنایع دستی ایران _ م.حسن بیگی _ انتشارات صنوبر

گیلان نامه

بنام خداوند جان و خردسرگذشت مردمی که در شمال ایران و در کنار دریای خزر زندگی می کنند به وقایع محدود جغرافیایی آن ناحیه منحصر نمی گردد و تاریخ محلی آن می تواند در بسیاری از زمانها بیانی از حوادث عمومی ایران بوده باشد، همانطور که در پاره ای از قرنها منشأ تحولات در دنیای اسلام و تارخ ایران به معنی اعم کلمه نیز بوده است. یکی از دلایل این امتیاز از آنجا بدست می آید که ساکنان منطقه هرگز اجازه ندادند بیگانهء متجاوزی در آن راه یابد و به سرزمینشان پای نهاده و هر طور که بخواهد فرمان دهد. حتی خاندانهای باستانی که بر ایران حکومت می کردند نه تنها در مطیع ساختن آنان ناکام ماندند بلکه غالباً نمی توانستند از حملات مردم گیل و دیلم در امان باشند و ما نشانه های آنرا از زمان هخامنشیان تا عصر ساسانی و پس از آن در دوران امپراطوری اسلام فراوان       می بینیم. بلاذری ضمن توجیه واژه قزوین "کشوین" می گوید: در قزوین بخاطر نبردی که همواره میان ایرانیان و مردم دیلم بوده است سپاهیانی نگاهداری می شدند. مسعودی و یاقوت حموی نیز به ناکامی پادشاهان پیش از اسلام در مطیع ساختن مردم گیل و دیلم که همیشه بزرگترین دشمنان آنان بشمار می آمدند اشاره می نمایند. بعد از سقوط خاندان ساسانی، امویان و عباسیان نیز در برابر آنان وضعیت بهتری نداشتند، سپاه عرب توانسته بود قدرت های رم و ایران را درهم کوبد و از صحرای آفریقا گذشته به تنگهء جبل الطارق برسد و از طریق اسپانیا و راههای آبی آن به خاک فرانسه گام نهد، صلابت و قدرت امپراطوری خود را از ترکستان چین تا کوههای پیرنه در اروپا توسعه دهد، اما در گوشه ای از سرزمین ما و در حاشیهء دریای مازندران و در بیرون حصار جنگلها و کوههای گیل و دیلم ناکام می ماند و زمانی هم که از قهرمانیها و دلاوریهای آنان یاد می نمودند اندوهگین و نگران می شدند.رفته رفته شهرت جانبازیها و سخت کوشیهای آنان بسیاری از ستمدیدگان را وادار کرد که از شهر و دیار خود کوچ کرده به مردم دریادل و سخاوت پیشهء شمال ایران روی آورند.وقایع گیل و دیلم از این زمان بیش از گذشته با زندگی مردم ایران و دگرگونیهای جامعه اسلامی گره می خورد و چون اسلام بی واسطه و به کمک علویان در میان مردم منطقه رواج پیدا کرده بود در برابر اسلام اموی و عباسی آغازگر دورهء نوینی در حوادث سیاسی و اعتقادی و فکری و کلامی دنیای اسلام و تاریخ تشیع می گردد و دیدیم که خیلی زود نظام عباسی را به مبارزه طلبید.عباسیان اعتراف کردند که همیشه دو خطر بزرگ آنان را تهدید می کند، یکی از خارج که توسط دولت بیزانس پایه گذاری می شد، دیگری در داخل که از طبرستان و دیلم بطور جدی و روزافزون گسترش می یافت بخصوص که سرزمین آباد و ثروتمند آن در اختیار بزرگان آن منطقه قرار داشت که با علویان متحد بودند، و سرانجام تلاش سیاسی آل بویه سرآغاز تحولی گردید که عظمت و تأثیر خود را همچنان حفظ کرده است.اینک از آن زمان قرنها می گذرد و ما در دورانی قرار گرفتیم که باید برای ساختن آینده با گذشته های پر تحول و الگو ساز این دوران آشنا شویم زیرا، آگاهی از این وقایع و سخن گفتن از جغرافیای تاریخ، شکست ها، ناکامیها، سختی ها، تلاشها، آنهم از انسانهایی که نمی خواستند در برابر فجایع زمان ساکت باشند، نه تنها هیجان انگیز خواهد بود بلکه می تواند در رژهء انسانها و حادثه ها، داوری و احترام ما را برانگیخته و دریابیم که چگونه و چرا باید مدیون پیشینیان بوده و در برابر آیندگان آگاهانه احساس مسئولیت نمائیم.